پیشگفتار:
امروزه زندگی در شهرها اگرچه
باعث رفاه راحتی انسانها شده است، لیکن معضلات خاصی را نیز به دنبال داشته
است. هرچه جمعیت انسان در شهرها اضافه شود، به همان نسبت مشکلات شهری نیز
افزون خواهد شد. مشکلات که نهایتا سلامت جسمانی و روانی افراد را به طور
مستقیم درمعرض خطر قرار می دهد، زیرا افزایش جمعیت از یک طرف باعث افزایش
ترافیک ، افزایش حجم زباله تولیدی و افزایش کارگاههای صنعتی است و از طرف
دیگر از بین رفتن جنگلها، درختان و فضای سبز و بطور کلی عرصههای طبیعی را
به دنبال خود خواهد داشت.
مسائل دسته اول باعث ایجاد
انواع و اقسام آلودگیها نظیر آلودگی هوا، آب، خاک و صوت میشود و این دست
مسائل در نهایت به تخریب محیط زیست خواهد انجامید. از این روست که تکتک
افراد ساکن در شهرها وظیفه قانونی و استانی دارند که برای حل نمودن معضلات
زیست محیطی و بهتر ساختن محیط شهرها تلاش و کوشش نمایند .
بر اساس اصل پنجاه قانون اساس
جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیطزیست که نسل امروز و نسلهای بعدی باید در
آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد.... .
هرچند که فضای سبز در ایران
قدمت چندین هزار ساله دارد ولی وضعیت فضای سبزشهری ایران در حد مطلوب نبوده
که مهمترین دلیل آن را میتوان به خاطر عدم مدیریت فضای سبز شهری ذکر کرد.
با مدیریت فضای سبز شهری میتوان هر شهری را با توجه به ظرفیت و پتانسیل
موجود فضای سبز متناسب با محیط فراهم کرد که سالهای سال اثرات مطلوب خود
را به شهر ارزانی دارد.
از دیدگاه برنامهریزی و طراحی
شهری، گسترش فضای سبز مفهومی وسیعتر از توسعه پوشش گیاهی و بهبود شرایط
محیط طبیعی شهر دارد. منظور از توسعه فضای سبز در واقع نوعی ساماندهی و
نظمبخشی به فضاهای پراکنده و متنوع سبز است. شبکه فضای سبز یا گذرگاه سبز
شامل مجموعهای از فضاهای سبز و باز درون شهری (پارکها، میدانها،
بلوارها، مراکز فرهنگی و تفریحی و مانند اینها) و برون شهری (روستاها،
باغها، مزارع، پارکهای جنگلی، کوهپایهها و مانند اینها) است که
بهصورتی نظام یافته به همدیگر متصل میشوند. در نتیجه پیکر فشرده و سنگین
شهر در بستر وسیعی از فضاهای طبیعی و فضاهای پرجاذبه مجال تنفس، آلودگی،
فراغت و تحرک دلخواه پیدا میکند و از این نظر شبکه فضای سبز یکی از
محورهای اصلی الگوی کاربری زمین را -درمقیاس شهر- تشکیل میدهد که علاوه
بر کارکرد زیست محیطی دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، زیباشناختی نیز هست
و درواقع نقش چند منظوره ایفا میکند.
همچنین لازم به ذکر است طرح
مساله فضای سبز از الزامات زندگی شهرنشینی به شمار میرود چراکه علاوه بر
ارزشهای جانشین نشدنی زیست محیطی مثل تلطیف هوا و تعدیل دما در زیباسازی و
حفظ آرامش و شادابی شهروندان نقش مستقیم دارد.
کاربردهای گیاهان در فضای سبز را میتوان از چهار جنبه کلی بصورت زیر بررسی کرد:
طراحی (Design)، محیطی (Environmental)، مهندسی (Endineering)، زیباشناختی (Aesthetic value).
زمانیکه طراح یا مدیر فضای سبز،
برنامه کاشت خاصی را طراحی یا مدیریت میکند باید از نقش و یا وظایف
درختان، درختچهها و دیگر گیاهان آگاه باشد.
گیاهان وظایف زیادی در فضای سبز طبیعی یا طراحی شده دارند و یک طرح ویژه میتواند چندین وظیفه را در یک زمان انجام دهد.
از جنبه طراحی، درختان و درختچهها وظایف زیادی را برعهده دارند:
وحدت (Unity): در یک مجتمع
ساختمانی، طرحهای معماری مختلف میتواند بوسیله یک نوع درخت به صورت یک
شکل یا متحد درآید، و یا زمانیکه خانهها یا ساختمانهای صنعتی معماری
یکسانی دارند، استفاده از درختان مختلف میتواند باعث ایجاد تنوع شود.
اتصال (Linkage): درختان
میتوانند با اتصال درختان کاشته شده در مناطق شهری با درختان مناطق حومه و
اطراف شهر و نیز درختان فضای سبز روستاهای اطراف شهر، به عنوان اتصال
دهندگان بصری عمل کنند.
در قالب قرار دادن
(Enframement): مثالها شامل استفاده از درختان ستونی بلند برای مشخص کردن
ورودی یک مکان و در بعضی باغهای حومه یک شهر استفاده از گیلاس ژاپنی
(Prunus serrulata) به عنوان سایهبان بالای ورودی میباشد.
اتصال (Linkage): در تصویر زیر
درختان سپیدار (Populus) یک ناحیه سبز را با دیگری پیوند میدهند و با
زوایای ساختمانها کنتراست ایجاد میکنند.
تأکید (Emphasis) : گیاهان
میتوانند به عنوان یک پس زمینه یا تضاد برای دیگر گیاهان عمل کنند. برای
مثال یک پرچین بلند راش (Fagus) میتواند به عنوان پس زمینهای برای حاشیه
علفی رنگین عمل کند.
جهتدار یا جهت دادن
(Directionl): در طول قرنها درختان برای ایجاد بلوار یا گردشگاه یا ورودی
بزرگ به یک شهر یا ایالت استفاده شدهاند. یک مثال معروف در این مورد
خیلبلن شامپس الیزه در پاریس میباشد. همچنین گیاهان میتوانند تغییر را در
جاده یا آزادراه به رانندگان اطلاع دهند. برای مثال در بخشی از آزادراه
M-50 در اطراف شهر دابلین، خروجیهای آزادراه بوسیله کشت گروهی درخت ال
سفید (Cornus alba) با ساقههای قرمز و زرد مشخص شده است.
استتار کردن (Camouflage):
گیاهان میتوانند برای پنهان کردن مناظر یا اجسام کریه، مانند بخش تحویل
کالا در مراکز خرید، پارکینگهای اتومبیل یا تانکرهای سوخت، استفاده شوند.
یکی از مزایای اینکار کاهش تراکم سازههای اطراف آن مکان میباشد. درختان
مناسب استتار یا پوشش، سرعت رشد بالایی دارند و بسته به شرایط خاص هر پوشش،
از درختان با تاج متراکم یا باز استفاده میشود.
فضاسازی (Making spaces): گاهی
گیاهان برای جداکردن دو محوطه یا ایجاد مرز و حریم اطراف ملک بکار میروند.
همانطوریکه دیوارها میتوانند برای فضاسازی یا محوطهسازی استفاده شوند و
یا به عنوان تقسیم کننده یا حصار بکار روند، درختان و درختچهها نیز
میتوانند وظیفه مشابهی را انجام دهند. پرچینها را معمولاً از میان درختان
و درختچههای کوچک و کوتاه که رشد هماهنگ و متراکم و قابل هرس شدن ممتد را
دارند، انتخاب میکنند.
پرچینها میتوانند انواع
مختلفی داشته باشند: پرچینهای کوتاه که موانع غیر رسمی ایجاد میکنند،
پرچینهایی به ارتفاع زانو که جلوی عبور مردم را میگیرد و لی جلوی دید را
نمیگیرد، پرچینهای بلند که جلوی دید بخش احاطه شده را میگیرد.
در محوطههای صنعتی، موانع بلند
داراییهای یک بخش را از بخش دیگر مشخص میکند، درحالیکه در محوطههای
حومه شهر، پرچینها اغلب یک باغ را از باغ دیگر جدا میسازد. در مناطق
روستایی، ردیفهای پرچین، مرزهای چند لایهای برای مزرعه ایجاد میکند.
با توجه به وظایف درختان و
درختچهها در فضای سبزشهری که بطور اختصار ذکر گردید لازم به یادآوری است
رشد صنعت و افزایش جمعیت شهرها که ساخت و سازهای سوداگرانه را از نیمه دوم
قرن نوزدهم به دنبال داشت، بصورت عوامل عمدهای در نابودی طبیعت به دست
انسان نمود یافت و آلودگی محیطزیست و شیوع بیماریهای واگیردار را سبب
گردید. در راهیافت گریز از این معضل، آرمان شهری ناگزیر به احداث فضای سبز
شهری شد.
توجه به فضاهای سبز شهری در
کشور ما نیز از دهه 30 ه.ش با احداث "باغ ملی" در تهران و سپس تبدیل آن به
"پارک شهر" آغاز گردید و به دنبال آن، توسعه شهرها بخصوص در تهران، گسترش و
تأمین فضای سبز و تفریحی را در آنها ضرورت بخشید.
فضای سبز به عنوان بخش حیاتی
ساخت مورفولوژیک شهری میباشد که قسمتی از اسکلت شهر را تشکیل میدهد و
زندگی شهری تا حدود زیادی به کمیت و کیفیت فضای سبز موجود در درون یا
پیرامون شهرها متکی است و مجموعه فضای سبز شهرها بطور معمول تحتالشعاع
چیرگی درختانی است که صرفنظر از زیبایی آنها، از جهت حیاتی در حمایت و
حراست شهرها دارند.
بخش 1: آشنایی با فضای سبز
- مفهوم فضای سبز
برای دست یافتن به توصیف دقیقی درباره فضای سبز باید ابتدا به تبیین مفهوم بپردازیم .
فضا می تواند آنقدر تاریک و
وسیع بنظر برسد که احساس وجود بعد سوم را در ما از بین ببرد و یا چنان به
چیزهایی داخل خود کیفیت دهد که آن را سه بعدی بنامیم. نمونه یک فضای دو
بعدی ((صفحه)) و نمونه یک فضای سه بعدی یک ((جعبه)) است. اشیاء داخل دارای
کیفیت خاصی هستند به عبارتی قابل درک هستند .
اگر فضای مورد نظر سبز باشد در
حالت دو بعدی به ((سطح سبز)) معروف است و درصورتیکه سه بعدی باشد به عنوان
((فضای سبز)) دستهبندی میگردد. سطوح سبز زمینهایی هستند که دارای
پوششهای گیاهی کوتاه نظیر چمن گیاهان پوشش هستند و معمولا بازده
اکولوژیکی آنها ناچیز است.
فضاهای سبز زمینهایی هستند که با پوششهای گیاهی نسبتاً بلند مثل انواع درختان پوشیده شدهاند.
جنگلها و باغات از این نوع
هستند. این فضاها توسط درختان دارای بعد و حجم شده و دارای بازده اکولوژیکی
بسیار بالایی هستند. از این نظر به سطوح سبز ((فضای منفی)) و به فضاهای
سبز ((فضاهای مثبت)) گفته می شود.
امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست.
شهرها به عنوان کانونهای
تمرکز، فعالیت و زندگی انسانها، برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین
کنند چاره ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستمهای طبیعی ندارند.
در این میان فضای سبز
به عنوان جزء ضروری و لاینفک پیکره شهرها در متابولیسم آنها نقش اساسی
دارند که کمبود آنها می تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد.
یک منبع طبیعی برای تفرج عبارت
است از هر گونه سیستم طبیعی اعم از آبی یا خشکی که برای استفاده تفرجگاهی
کنار گذاشته میشود. یک تفرجگاه میتواند طیف گستردهای از سیماهای طبیعی
را از یک جویبار ساده تا یک غار که در عمق زمین قرار دارد، در برگیرد. این
سیمای طبیعی میتواند توسط انسان دگرگون یا اصلاح شده باشد. معیارهایی نظیر
نوع درختان، جنگلها، توپوگرافی و جذابیت طبیعی از جمله معیارهای قابل ذکر
در این زمینهاند.
تفریح از نظر اقتصادی عبارت است
از هر گونه فعالیت یا عدم فعالیت که با قصد قبلی و با میل و رغبت در اوقات
فراغت انجام گیرد. تفریح یک تجربه احساسی و لذت بخش است که با تمایل افراد
در هنگام فراغت به آنها دست میدهد. به عبارت دیگر هنگامی که کوچکترین
احساسی از اجبار در فعالیتها یا عدم فعالیت در زمان فراغت وجود نداشته
باشد، بهطور قطع میتوان این حالت را تفریح نامید.
تفرج شامل کلیه تفریحاتی است که
در خارج از محیطهای بسته و محدود انجام میگیرد. تفرج در محیطهای باز به
فضا و منابع نیاز دارد. از مناسبترین منابعی که میتوانند کیفیت تفرج را
بالا ببرند، میتوان منابع طبیعی و کمتر تغییر یافته را نام برد که هنوز
جنبههای زیباییشناسی خود را حفظ کردهاند.
- کاربری زمین از نظر پوشش گیاهی
همانطور که ذکر شد، کلیه اراضی
که در محدوده شهرها یا خارج از شهرها قرار دارد به دو دسته سطوح سبز و
فضاهای سبز طبقه بندی میشود. سطوح سبزی را که دارای کارکردهای شهری هستند
سطوح سبز شهری مینامیم مثل زمینهای بازی ورزشی چمنکاری شده آلیزها و
لچکی های کوچک (شامل رمپها ، لوپها و رفورنها)که با انواع پوشش گیاهی
پوشیده شدهاند و فضای سبز غیرشهری نیز خارج از محدوده شهرها هستند، مانند
فضای سبز واقع در حاشیه شهرها .
فضاهای سبز را نیز می توان به
دو دسته شهری و غیر شهری تقسیم نمود. فضاهای سبز غیرشهری فضاهایی هستند که
کارکرد شهری ندارند. این فضاها یا طبیعی هستند مثل جنگلهای طبیعی حاشیه
شهرها یا مصنوعی و دست سازنده مثل باغات و جنگلهای مصنوعی. البته به علت
توسعههای شهری ممکن است بعضی ازاین فضاها درباغهای شهری قرارگیرند لیکن
از آنجاییکه کارکرد آنها خاص مراکز شهری نیست در دستهبندی فضاهای سبز
غیرشهری قرار میگیرند. فضاهای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با
پوششهای گیاهی انسانساخت است که واجد بازدهی اجتماعی و بازدهی اکولوژیکی
میباشند.
منظور ازبازدهی اکولوژیکی،
زیباسازی بخشهای شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن، افزایش نفوذپذیری
خاک در مقابل انواع بارش و مانند اینها میباشد و از دیدگاه حفاظت
محیطزیست، فضاهای سبز شهری، بخش جاندار ساخت کالبدی شهر را تشکیل میدهد.
- انواع فضای سبز
اصطلاح فضای سبز، بهوسیله برخی
از دست اندرکاران برای مفهوم پوشش گیاهی شهرها به کار گرفته شده است.
گاری مول (G.Moll, 1991) اصطلاح فضای سبز را برای پوشش سبز شهرها به کار
میگیرد. پدر پارکداری ایران فضای سبز را به منطقهای پوشیده از گیاه در
داخل و اطراف شهرها میگوید که بیشتر دارای دو کارکرد مهم برای شهرها
میباشند.
فضاهای سبز در وهله نخست به فضاهای سبز و سطوح سبز،و در مرحله بعد به شهری و غیرشهری تقسیم میشوند.
تفاوت فضای سبز و سطوح سبز
ازنظر اکولوژیکی در این است که سطوح سبز (مثلاً زمین ورزشی چمنکاری شده)
نمیتواند مانند فضای سبز شبه جنگلی در کاهش آلودگی صوتی مؤثر باشد و یا به
نحو مطلوبی سبب کاهش دما شود.
براساس این تقسیم بندی، فضاها و
سطوحی که با کاربری فضای سبز درشهرها ارتباط پیدا میکند، فضاهای سبز
عمومی، نیمه عمومی و خیابانی و سطوح سبزعمومی، خیابانی و چمنهای ورزشی را
شامل میشود.
فضاهای سبز عمومی واجد بازدهی
اجتماعی میباشد و برای عموم مردم برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح قابل
استفاده است و معمولاًپارک نامیده میشود. در واقع فضای سبز عمومی
(اجتماعی) شامل فضاهای سبز عمومی مجهز به خدمات و تسهیلات میگردد. فضاهای
سبز نیمه عمومی دارای بازدهی اکولوژیکی هستند اما تعداد استفادهکنندگان
آنها محدود است. محوطههای باز ادارات، پادگانها و بیمارستانها،
نمونه‌هایی از این فضا میباشند. فضاهای سبز خیابانی، درختکاری حد فاصل
مسیرهای پیادهرو و سواره‌رو و همچنین فضاهای میادین و یا زمینهای پیرامون
بزرگراههاوخیابانهارا شامل میشود.
سطوح سبز شهری نیز زمینهای
ورزشی چمنکاری شده و جزیره‌ها ولچکیهای کنار خیابان را شامل میشود که
عمدتاً جنبه زیباییشناختی دارد و تا حدی نیز واجد بازدهی اکولوژیکی
میباشند.
بطورکلی میتوان گفت که بخش
قابل توجهی از فضای سبز در طرحهای شهری را فضای سبز عمومی تشکیل میدهد که
به دلیل بازدهی اجتماعی واکولوژیکی به طور همزمان از اهمیت بالاتری
برخوردار است.
- عملکردهای فضای سبز
فضاهای سبز بهویژه در شهرهای
بزرگ و صنعتی دارای عملکردهای مختلفی میباشند. فضاهای سبز از یک سو موجب
بهبود وضعیت زیست محیطی شهرها میشود و از سوی دیگر دارای عملکردهای کالبدی
نیز میباشد . اثرات فضای سبز شهری از دیدگاه زیستمحیطی مواردی چون کاهش
آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، بهبود شرایط بیوکلیماتیک در شهر، افزایش
نفوذپذیری خاک و تأثیر مثبت بر چرخه آب در محیط زیست شهری و افزایش کیفیت
آبهای زیرزمینی را شامل میشود.
فضای سبز میتواند بهطور قابل
توجهی دمای هوا را کاهش دهد و یا به تلطیف هوا کمک کند در بررسی اثرات
روانی - اجتماعی فضای سبز باید گفت که انسان در هر شرایطی روزانه به چند
ساعت فضای ساکت و آرام نیاز دارد که فضای سبز میتواند این فضا را تأمین
نماید. فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار محیط شهری مکمل بخش بیجان شهر
یعنی ساختار کالبدی شهر میباشد در این خصوص فضای سبز میتواند به عنوان
لبه شهر آرایشدهنده سبک راهها و تفکیککننده فضاهای شهری ایفای نقش
نماید.
- استانداردهای فضای سبز
تعیین سطح و سرانه کاربری فضای
سبز در ایران تاکنون عمدتاً براساس استانداردهای مورد استفاده در کشورهای
دیگر بوده است. تعیین سرانه فضای سبز تا حد زیادی بستگی به خصوصیات
بیوکلیماتیک منطقه و شهردارد. بر این مبنا باید گفت سرانه فضای سبز در یک
شهر کویری و یا یک شهر بزرگ مانند تهران نمیتواند شرایطی همانند با یک شهر
ساحلی در استان مازندران داشته باشد با وجود این اطلاع از استانداردهای
فضای سبز میتواند به عنوان هدایتگه فعالیتها و خط مشیها به شمار آید.
براساس مطالعات و بررسیهای
وزارت مسکن و شهرسازی سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری درشهرهای
ایران بین 7 تا 12 مترمربع برای هر نفر است که در مقایسه با شاخص تعیین شده
از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد (20 تا 25 متر مربع برای هر نفر )رقم
کمتری است. با وجود این در شهرهای مختلف کشور نیز این رقم با توجه به
ویژگیهای متفاوت جغرافیایی و اقلیمی آنها با اختلافاتی همراه است که میزان
آن را طرحهای مصوب هر یک از شهرها تعیین میکنند، در مجموع آنچه از
دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد میزان فضای سبز
عمومی است، یعنی فضای سبزی که رفت و آمد عمومی مردم در آنها بدون مانع
باشد یا به تعبیر دیگر فضای سبز اجتماعی. بنابراین مفهوم سرانه فضای سبز
تنها میتواند برای آن نوع فضای سبزی به کار رود که برای گذران اوقات
فراغت، بازی و تفریح مهیا شده است. نکته ای که در خصوص فضای سبز از اهمیت
بالایی برخوردار است مکانیابی آن میباشد، چین چکوب؛ منتقد شهر سازی معاصر
معتقد است که پارکها دارای اثر ارزشمندی در زندگی هستند که برای ایجاد
پارکهای محلی یا میادین عمومی، مناسب به نظر می رسند.
بر این اساس مکانیابی فضای سبز
باید از اصولی چون ((مرکزیت، سلسله مراتب و دسترسی)) تبعیت کند. مرکزیت
فضای سبز به این مفهوم است که فضای سبز حتی المقدور در مرکز محله، ناحیه و
یا منطقه شهری مکانیابی شود. همچنین فضاهای سبز در مقیاسهای متفاوت اعم
از پارکهای محلهای، منطقهای و امثال آنها باید با ساختار کالبدی متناظر
خود انطباق داشته باشد. به عنوان مثال پارک منطقهای در محدوده منطقه
پیشنهاد شود. یکی از معیار های دیگری که در مکانیابی فضای سبز باید به آن
توجه شود معیار ((دسترسی)) است به این مفهوم که پارکهای شهری باید از چهار
جهت به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم جمعیت بیشتری از
آن استفاده کند و هم امکان نظارت اجتماعی وامنیتی پارک افزایش یابد. بدین
ترتیب امکان بهرهبرداری دیداری از جلوههای زیبای پارک برای رهگذران از
چهار جهت فراهم می شود.
بخش 2: فضای سبز شهری
- تعریف فضای سبز شهری
تعاریف متعددی برای فضای سبز شهری ارائه شده است که از جمله آن به شرح زیر است:
ü آن بخش از فضای سبز که در محدوده شهر طراحی و بناشده، فضای سبز شهری نامیده میشود.
ü بخشی از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل یافته است.
ü فضای نسبتاً بزرگی،
متشکل از گیاهان با ساختی جنگلی و برخوردار از بازدهی زیست محیطی و ا
کولوژیک معین و در خور شرایط زیست محیطی حاکم بر شهر.
ü بخشی از مناطقی که دارای گیاهان یا هر گونه سبزینگی اعم از درختان، درختچهها، گلها و چمنها است.
ü اراضی اماکن مسکونی،
تجاری و صنعتی، محلهای کسب و پیشه و خدماتی است که دارای پوشش گیاهی چند
ساله، دوساله، اعم از درخت، درختچه، نهال و گیاهان پوششی (گل، بوته و چمن)
است و به منظور استفادههای سودمندانه یا زیبایی طبیعی و تلطیف هوا در
محدوده و حریم شهر احداث شده است یا بطور طبیعی بوجود آمده باشد.
حالکه با مفهوم انواع سطوح و فضاها آشنا شدیم لازم است به تعریف دقیقی از فضای سبز بپردازیم .
تعریف عامیانه: درحقیقت ساختن بخشی از طبیعت شهری را فضای سبز میگویند.
تعریف آکادمیک: بکارگیری اجزاء
زنده شامل گیاه ، پرنده ، ماهی و ... و اجزاء غیر زنده شامل سازههای
معماری، آب و ... با دستاندازی سه عامل رنگ ، شکل و سایت بطویکه ما را به
یکی از اهداف که ممکن است زیبائی یا حل یک معضل زیست محیطی باشد، برساند.
در جامعترین تعریف برای فضای سبز شهری را اینچنین میتوان تعریف کرد:
فضای سبز شهری بخشی از فضاهای
باز شهری است که در عرصههای طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان،
درختچهها، گلها، چمنها و سایر گیاهانی است که براساس نظارت و مدیریت
انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصصهای مرتبط با آن برای بهبود
شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی، حفظ،
نگهداری یا بنا میشوند.
- فاکتورهای موردنیاز در طراحی فضای سبز شهری
درابتدا این بخش لازم به ذکر
است که فاکتورهای مورد نیاز در یک طراحی مناسب در نظر گرفتن گیاهان بومی
منطقه، عوامل اقلیمی (دما، پستی و بلندی، بافت و ساختمان خاک، میزان
بارش...) و کنار هم قرار گرفتن گیاهان میباشد.
یک راهکار مهم که جایگاه
ویژهای در محوطهسازی دارد، استفاده از گیاهان بومی میباشد. اگرچه امروزه
افزایش بسیار زیادی در زمینه استفاده از این گروه گیاهان در فضای سبز دیده
میشود، ولی هنوز راهی بسیار طولانی تا بکارگیری همه پتانسیلهای موجود
وجود دارد. گیاهان بومی مقاومت بالاتری نسبت به خشکسالی، آفات و بیماریها
دارند که این امر هزینه نگهداری فضای سبز را پایین میآورد. افزون بر این،
استفاده از این گیاهان سبب پایین آمدن هماهنگی بین فضای سبز تازه تأسیس و
محیط طبیعی فراگیرنده آن میگردد. طراحان و سازندگان فضاهای سبز عمومی و
خصوصی پیش از تخریب پوشش طبیعی محوطهها باید سایت خود را از نظر پوشش
گیاهی کاملاً ارزیابی نمایند.
نکته بعدی در طراحی کاشت موفق،
توجه به عوامل اکولوژیکی منطقه مانند تفاوت در دماها، پستی و بلندی، بافت و
ساختمان خاک و میزان بارش میباشد تنها با توجه به این موارد است که می
توان یک محوطه زیبا و کارا با استفاده از گیاهان بومی فراهم آورد.
همچنین گیاهان اصولاً به
صورتهای تأکیدی یا تکی، خطی، گروهی و توده ای قابل کشت هستند هر یک از این
روشهای کاشت اثر متفاوتی را در بیننده ایجاد میکنند. در یک محوطه سازی
اصولی کوشش میشود که از هر چهار روش یاد شده در جای مناسب و به میزان درست
بهره گرفته شود.
- عناصر مورد نیاز در طراحی فضای سبز شهری
الف) خواستهها
استفاده از گونههای مختلف به خصوص در فضای سبز شهری به منظورهای مختلف صورت میگیرد که بطور عمده عبارتند از :
1- آرایش و زیبایی خیابانها
انتخاب ابعاد معینی از درخت
متناسب با عرض خیابانها، پیادهرو و عرض مسیر عبور ماشینها در زیبایی و
آرایش دادن به خیابان بسیار مهم است. خیابانها بخصوص زمانی که خود زیبا
هستند نباید بوسیله انبوهی از درختان بلند پوشیده شوند که در این صورت
درختان نه تنها به زیبایی خیابان نخواهند افزود بلکه منظره آن را زشت
خواهند کرد باید ابعاد درختان، فواصل درختان به گونهای باشند که هم حاشیه
خیابانها، ساختمانها، مغازهها خودنمایی کنند و هم درختان جلوهگر باشند
در خیابانهای باریک تاج کشیده، در خیابانهای عریض تاج گسترده زیبایی
بیشتری خواهد بخشید. ارتفاع آنها بستگی به ابعاد خیابان خواهد داشت.
زیبایی یا فرم درخت در انتخاب درخت برای آرایش خیابان بسیار مهم است تاج
انبوه با شکلهای کروی یا پهن مانند.
Celtis o idenalis, Carya illinoensis
Celtis caucasica, Quecus cc longipes,
Quevcus velutina pistacia mutica, Aesculus carnea, Ulmus densa Juglans
regia, Crataegus aronia.
Acer rubrum, Crataegus phaenopyrum, Acerx nigurum, Tilia Americana, Quercus palustris, pyrus syviaca.
برای خیابانهای مناسبتر از درختان با تاج نامنظم زیر را میتوان نام برد.
Gleditisia triacanthos, Acer negundo, Aesculus glabra
دو گونه بلوط همیشه سبز اروپا و
امریکا به ترتیب زیر از زیباترین درختان خیابانی با تاج کروی هستند که
برای مناطق با زمستان معتدل و مرطوب مناسبند.
Quercus virginiana , Q ilex
2- ایجاد سایبان
عامل عمده در انتخاب درخت
سایبان، شدت یا ژرفای سایه، انبوهی شاخهها، انبوهی برگ، بافت برگ و آرایش
آن، قطر وارتفاع تاج نقش عمده در میزان ژرفای سایه یا شدت آن دارد.
در شهرهایی با آفتاب سوزان،
سایه انبوه یا ژرف درختانی چون Morus alba، Carpinus betulus، Parrotia
persica و Quercus borealis مناسب است، اما در شهرهایی با تابستان گرم و
زمستان سرد کشت درختان با تاج انبوه که در زمستان خزان میکنند چون
A.hippocastanum، Aesculus carnea، Acer platanoides مناسبترند.
3- جلوگیری از آلودگی صدا
در جلوگیری از آلودگی صدا
عواملی چون اندکس سطح برگ، اسکروفیلی یا چرمی بودن، بافت تاج به خصوص وزن
مواد در واحد سطح بسیار مهم هستند. درختانی چون انجیلی، نوش، Qurcus ilex ،
Thusa giganxea در کاهش آلودگی صدا بسیار مؤثر می باشد درخت انجیلی تنها
در فصل رویش چنین نقشی را دارد.
4- ایجاد بادشکن و جلوگیری از گرد و خاک
در نواحی که وزش بادهای شدید
وجود دارد برای حفاظت از تأسیسات، مجموعه‌های آسیب پذیر و درختان و درختچه
های پارک های درون شهری، احداث بادشکن از درختان ضروری است در انتخاب این
درختان عواملی چون استحکام تنه درخت، ریشه های عمیق آن، برگها و شاخه های
مقاوم در برابر باد، تاج بلند و متراکم باید مورد توجه قرار گیرد. درختانی
بلند با تاج انبوه چون Liriodendron talipifera که تا 30 متر ارتفاع
میرسند به ظاهر بادشکن خوبی به نظر میرسند اما به علت ریشه های نسبتاً
سطحی و چوب ضعیف آن در برابر بادها شدید ریشه کن شده و یا میشکنند، در
حالی که درخت عنبر سایل Liquidambar styraciflua در برابر چنین بادهایی
محکم ایستادگی میکند. درخت بلند بازو مقاومت بسیار خوبی در برابر چنین
بادهای شدید دارد در حالی که اغلب صنوبرها در مقابل بادهای شدید بسیار
ضعیفند. بسیاری از درختان توت برای این منظور مناسبند.
در جلوگیری از گرد و غبار
خصوصیات فیزیکی سطح برگ، وجود پرز، کرک، زایدههای گوناگون سطح برگ با
مجموعه انبوهی برگ تاج در نگهدرای گرد و خاک ملاک تفکیک هستند، چنانکه
نارونهایی که سطح برگ زایده دار دارند مانند Ulmus glabra بیشتر از درختان
نمدار که سطح برگ صاف دارند میتوانند گرد و خاک در خود ذخیره کنند.
5- کشت در گلدانهای بزرگ برای خیابانها و پارکها یا فضای بین ساختمانی
در بسیاری از شهرهای اروپا و
آمریکا درختانی را که قابل پرورش در گلدانهای بزرگ بتونی و جابجایی هستند
در فصل رویش در خیابانها یا مکانهای مناسب فضای شهری قرار داده و سپس در
طول فصل سرما آنها را به گلخانه های بزرگ منتقل می کنند. بدین وسیله بعضی
گونه های بسیار زیبا یا جالب توجه را میتوان مورد استفاده قراز داد مانند
انواع مرکبات
Casimiroa edulis, laurus nobilis,
Eugenia paniculata, ligustrum lucidum, Hymenosporum favum, olea euopea
Metrosidros tomentosa, Macadamia tenifolia
و تعداد زیادی از نخلها چون نخل کنتیا، نخل کاناری، نخل ملکه.
6- آشنا کردن مردم با درختان و درختچههای مختلف
با انتخاب گونههای مختلف درختی
و درختچهای میتوان شهر را به یک باغ بتانیک بزرگ تبدیل کرد. شهر آبادان
در جنوب کشور از این نظر شهرت داشت. در حال حاضر بسیاری از شهرهای جنوب
کشور دارای چنین ویژگی میباشند. درختان زیر مناسبند.
Davidia involucrate, Arbutus unedo, crataegus lavallei, crataegus oxyacantha
7- ایجاد دیورا سبز، پرچین و اسپالیه (داربست)
کشت ردیفی انبوه به اصطلاح «پرده ای» از درختان و هرس آنها به روشهای فرانسوی، هلندی می توان پرده ای سبز با ارتفاع بلند بوجود آورد.
این روش برای درختان ممرز در
اروپا بسیار متداول است ضمناً درختانی چون نمدار، چنار Ginkyo biloba
fastigiana، افرا، راش، سرخدار و بعضی گونه های اکالیپتوس مانند E.rudis و
درختان تا دانه Celtis australis برای این منظور بسیار مناسبند نمونه های
زیبا از دیوار سبز را می توان در پاریس، کاخ ورسال مشاهده کرد.
در این فرم پرورش می توان
شکلهای مختلفی بوجود آورد. درختان مرکبات و گونه هایی از افرا چون Acer
circinatum و آبشار مالایی Laburnum watereri به عنوان اسپالیته مناسبند.
8- آرایش روی چمن
تعداد از درختان به صورت منفرد
یا درگروههای کوچک زیبایی خاصی به چمن داده و منظره بدیعی ایجاد میکنند
درخت Brachyhiton popuhneus بسیاری از گونه ها و ارقام سیب زینتی چون Fagas
sylvatica، Halesia calolina، Malus floribunda، Carya illinoensis را
میتوان نام برد درخت Cafalpa bignonioides روی چمن بسیار زینت بخش است و
با تاج انبوه خود سایبانی بسیار زیبا ایجاد میکند، گونه و ارقامی از کرکف
نیز با سایه انبوه و فرم زیبای تاج با برگهای سبز یا رنگین به صورت تک
درخت مناسب چمن میباشد از این نظر تعدادی از افراهای زینتی چون Acer
palmatum مشهورند.
9- ایجاد مکان مناسب برای آشیان گزینی پرندگان
کشت تعدادی از درختان بلند برای
جلب پرندگان و مکانی امن برای آشیان گزینی در پارکها به منظور حمایت از
جمیعت پرندگان در بعضی کشورهای اروپایی از قدیم متداول بوده است در این
مورد معیار اصلی برای آشیان گزینی پرندگان، تراکم انشعابات تاج یا مکان
مناسب در انتخاب تنه درختان است.
نخلهای بلند در مناطق معتدله و
گرم مکان بسیار مناسبی را در انتها تنه برای تخمگذاری پرندگان فراهم
میکنند درختان بلند چون تبریزی، اوجا و شاه بلوط هندی برای آشیان گزینی در
شرایط شهری در داخل پارکها مناسب هستند.
10- تولید میوه مناسب برای حیات وحش پارکها و فضای سبز نسبتاً بزرگ شهری و جلب پرندگان
حمایت از جانورانی چون سنجاب،
با کشت درختان دانه خوراکی مانند Quercus , Carya, Juglans, Fagus و نظایر
آن در بسیاری از پارکها و فضای سبز کنار خیابان در بسیاری از کشورها
متداول است. برای جلب پرندگان، کشت گونه ای از درختان کوچک و درختچه های
میوه گوشتی رنگی چون Sorbus, Cerasus, Arvbutus, Ficus, Morus, Ribes,
Hetrermeles, Cotolleastor, Berberis, Mahonia, Callicarpa, Lonicera,
Diospyros مناسب می باشد.
11- ایجاد پیکره در هنر معماری سبز
فرمهای پرورشی درختان به کمک
هرس زیبایی اعجاب انگیزی به محوطه ها و پارکها می دهد تعدادی از درختان
بسیار انعطاف پذیر و به سهولت شکل پذیر هستند از این نظر گونه های چون
سرخدار، شمشاد، جل، ممرز و نمدار بسیار مناسبند. تعداد درختچه ها برای این
منظور بسیار زیارند. ضمناً با قطع ساقة اصلی درختان، بسیاری از آنها را
میتوان بصورت جست زاد با ساقهها یا جستهای متعدد نگهداری کرد که گاهی
زیبایی خاصی پیدا میکنند بعضی ازدرختان بدون هرس فرم اعجاب انگیزی دارند
مانند: Fagus sylvatice CV. Peudula
12- به نمایش گزاردن اندام درختان
تعداد درختان بوسیله شکل، رنگ
اندامها یا عطر گلهایشان مشهورند، بعنوان مثال گونه های زیر با رنگ آمیزی
پاییزه برگها بسیار تماشایی هستند.
رنگ زرد Populus tremuloides
رنگ زرد Ginkyo biloba
رنگ قرمز Liquidambar styraciflua
رنگ سرخ تا قرمز Acer hyrcanum
رنگ سرخ Qurcus rubra
رنگ سرخ Acer rubrum
رنگ سرخ تا قرمز آمیخته به سبز Parrotia persica
تعدادی از گونه های سماق به رنگ سرخ Rhus. Spp.
بسیاری از درختچهها دارای
میوههای رنگی میباشند. شکل میوه بعضی درختان جالب توجه است مانند درخت
سوسیس Kigelia pinnata یا درخت فلوس Cassia fistula از مناطق گرمسیری که
بصورت گلدانی در مناطق سرد و معتدل میتوان به نمایش گذارد.
پوست درختان Betula, Cornus
florida, phellodendron amurense, cladrastis lutea, Salix carmanica,
parrotia persica بسیار جالب است گاهی به منظور نمایش رنگ و شکل پوست بعضی
از گونههای اکالیپتوس نیز کاشته میشود.
تعدادی از درختان و درختچهها
به منظور عطر گلهایشان مشهورند مانند Asimina triloba, Hamamelis,
Chimonanthus, Philadelphus, Albizia lebbeck, skimmia Japonica
انتخاب درختان برای هر یک از خواستههای موردنظر که ذکر شد لازم است معیارهایی در نظر گرفته شود.
ب) معیارها
در انتخاب درخت برای هر یک از خواستههای مورد نظر که ذکر شد لازم است معیارهایی در نظر گرفته شود.
ب-1- معیارهای نخستین
Ø عمر طولانی
Ø ابعاد متوسط
Ø سیستم ریشه ای عمیق
Ø پاکیزه و بهداشتی بودن آن
ب-2- معیارهای دومین
بدیهی است بسیاری از عوامل دیگر که پس از معیارهای نخستین مورد توجهند عبارتند از مقاومت در برابر:
Ø آلودگی های شیمیایی هوا و خاک
Ø خشکی
Ø گرما و سرما
Ø باد و طوفان
Ø آفات و بیماریها
Ø فشردگی خاک
Ø سنگینی برف و شکننده بودن شاخه های تاج
Ø شرایط نامناسب بافت خاک و زهکشی آن
Ø غرقابی بودن خاک
Ø نور شب
Ø رقابت
- طبقه بندی فضای سبز شهری
1- فضاهای سبز عمومی: این
دسته از فضاهای سبز فضاهای سبز شهری هستند که کارکرد اجتماعی بسیار بالایی
دارند. این فضاها برای استفاده عموم مردم در تمام سطوح و افشار طراحی و
تجهیز کردهاند. نیمکتها، عمودهای روشنائی، آبخوریها، سرویسهای
بهداشتی، معابر و ... از مولفههای فضاهای سبز عمومی به شمار میروند .از
این فضاهای سبز معمولاً به عنوان ((پارک)) و اخیراً به عنوان ((بوستان))
نام برده میشود.
فضای سبز عمومی= فضای سبز اجتماعی
2- فضاهای سبز نیمه عمومی:
فضاهای سبزی که دارای بازده اکولوژیکی هستند درحالیکه استفادهکنندگان
ازآنها نسبت به فضاهای سبز عمومی محدود ترند. محوطه های بیمارستانها،
پارگانها، ادارات دولتی، هتلها، کارخانجات و ... جزء این دستهاند که
بازده اجتماعی زیادی ندارند .
3- فضاهای سبز خیابانی:
درحقیقت نوعی از فضاهای سبز شهری هستند که بطور معمولی درختکاری حاشیهای
خیابانها را تشکیل میدهند که در حقیقت حامل پیادهرو و سواره واقع
میشوند. فضاهای نسبتا کوچک میادین، لچکیها و آیلیزها ، رهپها و لویها و
... نیز جزء این دسته اند .
4- فضاهای سبز خصوصی: در اصل
شامل فضاهای سبز منازل، ویلاها و باغات خصوصی واقع در شهرها است که در
افزایش توان اکولوژیکی شهرها بسیارحائز اهمیت هستند. ولی درعینحال فاقد
بازده اجتماعی هستند، چون استفادهکنندگان این اماکن در حد یک یا چند
خانوادهاند.
- مدیریت و نگهداری فضای سبز شهری
مدیریت فضای سبز شهری در اصل
کلیه مراحل ارزیابی ،طــراحی و کاشت متناسب با محـل ،نظارت در حفـظ و
نگهداری آن با همکاری مردم می باشد. با توجه به تعریف، مدیریت در سه بخش
زیر خلاصه می گردد:
1-ارزیابی
2-طراحی و کاشت
3-نظارت در حفظ و نگهداری با مشارکت مردم
نگهداری فضای سبز یکی از اصول اساسی در مدیریت فضای سبز محسوب می شود. در نگهداری سه کار اساسی انجام میشود .
1- آبیاری
2- کوددهی
3- هرس
- ضرورت فضای سبزشهری:
مهمترین اثرات فضای سبز در
شهرها، کارکردهای زیست محیطی آنها است که ایجاد تعادل بخشی در متابولیسم
شهر از یک سو و بالا بردن سطح زیبایی از سوی دیگر، سبب افزایش کیفیت زیستی
شهرها میشوند. با توجه به اینکه گسترش ارتباط ارگانیک با تکنولوژی و از
سوی دیگر با آلودگی دارد (و گریزی از آن نیست)، برای تداوم آن باید کلیه
عوامل لازم به کار گرفته شوند. مؤلفههای اثرات گسترش در شهرها، به طور
گوناگونی نظام زیستی شهرها را میتوانند مختل کنند. فضای سبز مناسب در
شهرها یکی از عوامل مؤثر در کاهش این اثرات بوده و به ویژه در رابطه با گرد
و غبار، آلودگیهای شیمیایی هوا، فضای سبز شبه جنگلی ریه های تنفس شهرها
به شمار میروند. مهمترین اثرات فضای سبز در شهرها تعدیل دما، افزایش رطوبت
نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نقش
نسبی دارند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آنها را در شهرها اجتناب
ناپذیر میکند بهطوری که بدون وجود آن ممکن نیست شهرها پایدار باقی
بمانند.
انتخاب گیاهان براساس خصوصیات طبیعی آنها:
خصوصیات طبیعی گیاهان که معمولا انتخاب آنها را برای کاشت در محلی تاثیر خود قرار می دهد عبارتند از :
1- نور 2- رطوبت 3- خاک 4- رنگ
الف) نور: بطور کلی گیاهان از
نظر نیاز نوری به چند دسته تقسیم میگردند. آفتاب دوست، سایه پسند و آفتاب
سایه. هر کدام از گیاهان در هر دسته ای که قرار گیرند، به خوبی رشد و نمود
میکنند. بنابراین در انتخاب گیاهان، بایستی به موفقیت محل، میزان نور، مدت
تابش و شدت تابش توجه کرد. برای روشن شدن اثر نور در یک سایت شناخت چرخه
نوری اهمیت بسیار زیادی دارد.
چرخه روشنایی برای گیاهان:
A مکان آفتابی و گرم
B مکان نیمه سایه
C مکان کاملا سایه
درمکانهای آفتابی وگرم
بیشترگیاهان یکساله و دو ساله از قبیل تاج خروس، تاج خروس برگی، بگونیای
همیشه گلدار، داوودیها، تاتوره، شب بوی پاکوتاه، گل کاغذی یکساله، خورشیدی
همیشه بهار، انواع شاهپسند و ... را میتوان پرورش داد.
درمکانهای آفتاب سایه گیاهانی از قبیل گل حنا، فلوکس، زنبق دشتی، پروانش، پیچ تلگرافی، و ... رشد و نمو مینمایند .
درمکانهای کاملا سایه از قبیل
راهروها، داخل ساختمانها و با بالکنهای روبه شمال گیاهان آپارتمانی رشد و
نمو مینمایند. در محلهای باز که شدت نور بسیار پایین است گیاهانی چون
وینگا کشت میشود.
ب) رطوبت: میزان رطوبت نسبی و
مخصوصاً شرایط اقلیمی در چگونگی رشد وانتخاب گیاهان بسیار مؤثرند. بعنوان
مثال در مناطق غیر شهری مانند روستاها ودر کناب رودخانه ها، دریاچه ها
و...گیاهان رطوبتپسند مثل شمعدانی کاشته میشوند. مناطق شهری که تراکم
ساخت و ساز و وجود بتن وآسفات وسطوح عایق رطوبت درخشکی هوا و میزان تابش
خورشید و بالطبع درجه حرارت محیط مؤثراست، می توان از گیاهان خشکی پسند و
مقاوم استفاده نمود.
ج) خاک: عبارتست از مخلوطی
ازمواد کانی (معدنی ) وآلی که حاوی موجودات زنده بسیاری بوده و منبع اصلی
تأمین کننده مواد غذایی و آب جهت گیاهان است.
موجودات زنده خاک شامل
باکتریها، قارچها، تک سلولیها، جلبکها،نماتدها ،کرمها و حشرات هستند.
موجوداتی نظیرکرم بدلیل افزودن مواد غذائی به خاک از ارزش خاصی برخوردار
است.
بافت خاک: یکی ازویژگیهای
فیزیکی خاک است. اندازه نسبت درصد مواد تشکیل دهنده خاک بوده و بطور محلی
خاکها از نظر بافتی شامل خاکهای شنی (سبک)، لومی (متوسط) و رسی (سنگین)
طبقهبندی میشود. خاکهای سبک دارای ظرفیت نگهداری آب کمی بوده و خاکهای
سنگین ظرفیتشان بسیار بالاتر است. بافت خاک معمولا غیر قابل تغییر است .
ساختمان خاک: طرز قرار گرفتن
ذرات خاک درکنار یکدیگر است و انواع مختلفی شامل گردی،لایهای، مکعبی،
استوانهای، منشوری و ... را دربرمیگیرد. معمولاً ساختمان خاک در اثر
عملیات مکانیکی و ... تغییر میکند.
فضای بین ذرات: به میزان خلل و
فرج بین ذرات خاک گفته میشود و بطورکلی بستگی به بافت خاک دارد. میزان خلل
وفرج درمیزان ظرفیت نگهداری آب بسیار مؤثر بوده و همچنین در تهویه خاک و
اکسیژن رسانی به بافتهای گیاهی (ریشه ها ) بیتأثیر نیست.
د) رنگ: گیاهان و گلها زمانی
جلوه بیشتری دارند که با رنگ زمینه نوعی تناسب و هماهنگی داشته باشند. این
نکته در انتخاب گیاه موثر است. بعنوان مثال برای زمینههای سفید هیچگاه
نباید گونه گیاهی که رنگ گل آن روشن است انتخاب کرد.
بنابراین با توجه به خصوصیات
فردی سلیقه و شرایط محیطی، بین رنگهای انتخابی و ترکیبی بایستی نوعی نظم و
هماهنگی پدید آید. این هماهنگی زمانه پدیدار میگردد که هر رنگ در کنار
رنگ مکمل خود قرار بگیرد.
بعنوان مثال رنگ زرد یا بنفش
آجری یا آبی و قرمز یا سبز هماهنگی جالبی بوجود میآورند، نمونه عینی آن
رنگ گلهای قرمز در کنار و رنگ سبز برگهای یک گیاه است (قرمز در متن سبز ).
بخش3: بررسی درختان و درختچهها در طراحی فضای سبز شهری
درختانی که بصورت ردیفی در
امتداد خیابانها و بلوارها کاشته میشوند باید خصوصیات لازم را برای بقا
در محیط زیست شهری، خصوصاً در فضای خیابانها که غالباً محدود است را
داشته باشند. درخت خیابانی دورنمایی مستقیم و منظم دارد و انشعابات آن
بسیار متوازن است. در این رابطه باید انواعی از درختان انتخاب شوند که
چوبشان شکننده نبوده و ریشه های آنها ضرری برای مصالح پیادهروها و
کانالها ایجاد نکند.
کاشت درخت مستلزم حفر گودالهای
نسبتاً ژرف و گسترده است و فاصله هر گونه گیاهی که ارتفاع آن از 2 متر
بیشتر باشد بایستی 2 متر و گیاهانی که ارتفاع آنها کمتر از 2 متر باشد تا
5/0 متر از ساختمانهای اطراف فاصله داشته باشند. در شهر برای جلوگیری از
هر گونه وقفه در تردد حداقل مطلوب میان مسیر تردد و درخت باید 5/1 متر در
نظر گرفته شود.
ایران سرزمین پهناور با مساحت
1648195 کیلومتر مربع و با داشتن 12 اقلیم از 14 گونه اقلیم شناخته شده در
جهان، با تفاوت درجه حرارت هوا که بین 25 تا 40 درجه سانتی گراد است و
بهطورکلی به دلیل تنوع آب و هوایی و داشتن انرژی لازم (طول روز بلند،
روشنایی و شدت نور بالا در زمستان) توان تولید گلهای زینتی و شاخه بریده
به اندازه تمام تولید و صادرات اروپا را دارد. ایران از لحاظ شرایط مساعد
جهت تولید گل و گیاه جزو 15 کشور اول جهان است . موطن بسیاری از گل و
گیاهان زینتی که در دنیا در زمینه تولید و پرورش آن تلاش شده از جمله
گلهای پیازی، پامچال، میخک، گلایل، لاله، ایران میباشد. برخی گیاهان نام
پرس یا ایران را هنوز به همراه میکشند نظیر گل cyclamen persicum دشتهای
نرگس در بهبهان، دشتهای لاله واژگون در شمال غرب شهر فارسان و نیز در تپه
سفید خان اراک و شهرکرد و دشت سوسن چلچراغ در ارتفاعات البرز در روستای
ییلاقی داماش شهرستان رودبار در استان گیلان (این روستا به خاطر این گل یکی
از مناطق گردشگری و توریستی در ایران میباشد) گواهی این ادعاست.
- نقش درختان در منظر شهری
منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن
بصری و ساختاری به مجموعه‌ی ساختمانها، خیابانها و عناصر موجود در آنها و
فضاهایی است که محیط شهری را میسازد، (کالن،1377،گزیده) از جمله میتوان
به فضاهای طبیعی موجود در شهرها اشاره کرد که نقش بسزایی در خلق منظر شهری
متفاوت دارند.در میان عناصر طبیعی تاثیر‌گذار در منظر شهری، درختان به خاطر
ساختار و بافت ویژهای که دارند اهمیتی دو چندان پیدا
میکنند.(کارمان،2003،249) درختان نیز همانند بناها دارای ساختارهایی هستند
که منجر به ایجاد یک سبک معماری گیاهی میگردند. متناسب با تغییر و تحول
شهرها در دوره‌های مختلف، معیارهای انتخاب درختان نیز دستخوش تغییر شده
است. (سیمونیک،2006) از سوی دیگر، اصولاً شهرها با یک نسبت بالایی از فضای
باز روبرو هستند که هر کدام از آنها وضعیت فیزیکی خاصی را دارند. از جمله‌ی
این فضاها، می توان به خیابانها، میادین و فضاهای اطراف پارکینگ‌ها اشاره
کرد که ملاک انتخاب درخت و پوشش گیاهی برای هر‌کدام متفاوت است.( همان) در
این زمینه معمار منظر شهری وظیفه انتخاب گیاهان مناسب و سازگار با محیط را
بر عهده دارد.
اوضاع زیست محیطی در محیطهای
شهری متغیرتر از دیگر محیطهای انسان ساخت است، سایه ساختمانها، وضعیت
نور، باد، دما و خاک از محلی به محل دیگر متفاوت است. (آرنولد،1980،50) در
بین عوامل اقلیمی، نور خورشید به دلیل تأثیر مستقیم بر رشد درختان، نقش
مهمی در انتخاب محل کاشت درختان دارد. درختان هر جا که رشد کنند باید در
فصل رویش حداقل 3 تا 4 ساعت نور مستقیم خورشد داشته باشند، بنابراین جهت
خیابان با توجه به ارتفاع ساختمان ها و ساعات تابش نور نقش مهمی در تعیین
محل کاشت دارد. حتی درختان باید 10ـ8 فوت از دیوار ساختمانها فاصله داشته
باشند تا سایه ساختمانها مانع تابش نور نباشد
فضا در اطراف خانهها، پارکهای
عمومی و زمینهای مدرسه به سهولت یافت میشود، اما دربخش‌های پارکینگ و در
امتداد خیابانها فضای کافی در صورتی که در طول طراحی برای آن فضایی در
نظر گرفته شده باشد، در اختیار خواهد بود.(استنفورد،2000،4) فضا برای
درختان باید در سراسر محیط سنگفرش شده پراکنده شود، چنین فضاهایی باید به
حدی بزرگ باشند که وقتی درختان رشد میکنند، سایه‌ی خود را روی ماشین‌های
پارک شده بیندازند. محیطی که با سنگفرش احاطه شده باید فضایی میدان مانند
به طول 6 پا در کنار خود داشته باشد.(آرنولد،1980،54)
کاشت درختان نابالغ یکی از
موثرترین و اقتصادی‌ترین راههای تلطیف محیط شهری است، جایگزینی درختان
جدید به جای قدیمی، کاشت گیاهان روی پشت بام، دیوارها، پیادهروها، باعث
ارتقاء محیط زیست شهری و تلطیف محیط میشود.
درختان برای ایجاد تغییر در
هویت بصری شهر باید به اندازه کافی بزرگ و تعدادشان زیاد باشد تا قادر به
ایجاد جلوه‌ی خاصی در سیمای شهر شون باشند . بهترین مقیاس برای تاثیر بصری
درختان حجم شاخه و برگ آنهاست. کاشت درختان نزدیک جداول شکل بهم پیوسته‌ای
از شاخهها را ایجاد میکند که همچون پرده ای سبز و عمودی باعث تقویت فضای
پیاده میشود. از این رو استفاده از درختان کوتاه برای فضای خیابان مناسب
به نظر نمیرسد چون فضای خیابان را قطعه قطعه کرده و نیازهای توازن برای
فضای شهری را رفع نمیکند. اگر درختان خیلی دور از هم قرار گیرند، هردرخت
یک ساختار متراکم‌تر با شاخه‌های نزدیک به زمین ایجاد میکند که این فاصله
تضاد نور و سایه را ایجاد کرده و باعث تأکید بر روی درخت منفرد
میشود(آرنولد،1980،53(
بنابراین درختان در شهرهای
امروزی وایجاد منظر مناسب شهری نقش بسزایی دارند، حتی اگر فاقد ارزش
کاربردی باشند. در حقیقت درختان یک فرصت برای خلق ترکیبات بدیع شهری با
ترکیب هنر، مجسمه‌سازی و معماری در توازن و وحدت بصری شهری به دست
میدهند.در شهرهای سیمان زده امروزی که نگاه آدمی در پس دیوارهای بلند
محصور مانده است،درختان نقش حائل میان انسان و محیط انسانی ساخت را ایفا می
کنند و مفاهیمی چون تاکید ، تکرار و تضاد و ... را بدون استفاده از
ساختارهای مصنوعی و با تاکید بر ویژگی های طبیعیشان در محیط های شهری القا
کرده و در نهایت به وحدت بصری شهری امروزی یاری می رسانند.
- مجموعه اثرات درختان و درختچهها (فضای سبز) در زندگی شهری انسانها
اهمیت دادن به نقش فضای سبز در
زندگی انسانها و ایجاد علاقه بیشتر به درخت و گل و چمن ضرورتی است که مانع
بروز نابودی شهرها بر اثر آلودگی هوا و محیط زیست انسانی میگردد، بدین
منظور به شناخت نقشهای فضای سبز میپردازیم. لازم به ذکر است مهمترین نقش
فضای سبز و درختان بالا بردن سطح آسایش شهروندان از راه تغییر در
میکروکلیما است فضای سبز شبه جنگلی از این نظر دارای ثمربخشی بیشتری است
حداکثر، حداقل دما در داخل توده جنگلی نسبت به فضای باز مجاز و متعادل تر
است. کاهش دما و خنک شدن شهرها به خودی خود سطح آسایش مردم را بالا می برد.
مجموعه اثرات فضای سبز را میتوان به طور خلاصه به قرار زیر مجموعه بندی کرد.
1- جذب پرتوهای خورشید: دو بخش
از پرتوهای خورشید به بدن انسان و جانوران دیگر تاثیرات زیادی دارند. بخش
اول پرتوهای مادون قرمز با طول موج بلند اثر گرمازائی داشته و موجب سوزان
بودن میگردد. در عین حال به میزان زیادی توسط شاخ و برگ گیاهان و بطور کل
فضای سبز جذب می کردند. بخش دوم پرتوهای ماوراء بنفش است که به میزان کمتری
جذب میشوند. احساس آرامشی را که انسان درسایه و بویژه سایه یک درخت احساس
تا حد زیادی مربوط به جذب این جانداران در برابر آفتاب سوزان به خوبی روشن
می شود.فضای سبز در شهرها ضمن کنترل تشعشعات خورشید از بازتاب نورهای
مزاحم و خیره کننده می توانند جلوگیری کنند.
2- آلودگی هوا: فضای سبز به
ویژه در شکل چیره درختی میتوانند در کاهش آلودگیهای شیمیایی هوا بسیار
مؤثر باشند. برای بهرهوری از این کارکرد درختان باید ضمن استفاده از گونه
های غیر حساس و مقاوم، در صورت صدمه دیدن، ترمیم و احیاء آنها همیشه مدنظر
است.
اسامی گونه های مقاوم و خوب درختان در برابر آلودگی هوا عبارتند از :
درخت عرعر با نام علمی Ailan thus allissina
درخت ابریشم شب با نام علمی Albizzia a yulibrissin
درخت داغداغان با نام علمی Celis avstrulis
درخت ژینگو با نام علمی Cingo
درخت مگنولیای سفید با نام علمی Magnolia grandifrova
درخت توت با نام علمی Morus alba
3- جذب گرد و غبار هوا : درختان
به سبب پراکندگی شاخ و برگ خود بر تمام سطوح، همچون یک گردگیر بزرگ عمل
میکنند. طی بررسیهای بعمل آمده یک هکتار فضای سبز که حدوداً 200 اصله
درخت درآن کاشته شده باشد تا 68 تن گرد و غبار هوا را در هر بارندگی در خود
جذب نموده است، که این در حالیست که جذب این حجم از آلودگیهای محیط هزینه
بسیار بالایی را شامل میشود درصورتیکه درختان و بطورکلی فضای سبز وجود
نداشته باشد.
4- تولید: اکسیژن هوا نقش اساسی
را در فرایند تنفسی و سوخت و ساز در انسانها بعهده دارد. درمحیطهای شهری
که کمبود اکسیژن بسیار مشهود است مقدار زیادی ازآنان درطبیعت ازطریق فضای
سبز تولید میگردد. کمبود اکسیژن عمدتاً ازطریق تنفس انسانها ، کارکرد
موتورهای احتراقی اتومبیلها و صنعت و ... ایجاد میگردد. بر اساس مطالعات
بعمل آمده تنها را چمنی کوتاه نشده (با ارتفاع بالایی ) می تواند به
اندازه نیاز یک انسان در یک سال اکسیژن تولید کند. عمده این اکسیژن از طریق
فرآیند فتوسنتز تولید میگردد.
5- تولید نیتوسنید: نیتوسنید
دوایی است که از بسیاری گیاهان ترشح میشود و برای بسیاری از باکتریها و
قارچهای تکسلولی و برخی حشرات ریز اثر کشندگی دارد. در عینحال این مواد
بر روی انسان اثر فرح بخشی دارد. دلیل این امر را دانشمندان چنین اعلام
نمودهاند که مغز انسان دارای دو نیمکره است، نیمکره راست در تنظیم احساسات
غریزی و طبیعی انسان مانند احساس حجت، خواب و ... نقش دارد. در حالیکه که
نیمکره چپ کار به تنظم کشیدن کارهای مکانیکی انسان، نیز تنظیم دقت و سر
وقت حاضر شدن و .. را بعهده دارد. انسانهای شهرنشین به دلیل درگیری
درکارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب کار بیشتری از نیمکره چپ
خود میکشند که این امر موجب اختلال بین دو نیمکره مغز درنتیجه عملکرد
طبیعی مغز انسان میگردد. گیاهان از طریق رهاسازی نیتوسنید می وانند تعادل
بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرامش بخشی را
به انسان ارزانی دارند. از جمله درختان که نیتوسنید زیادی تولید میکنند
میتوان به گردو، کاج، فندق، بلوط، سرو کوهی، اکالپیتوس، بید، افرا،
زبانگنجشک و داغداغان اشاره نمود.
جهت کاهش بار آلودگی صوتی و
جلوگیری از انتشار آن به کمک فضای سبز، باید در انتخاب گونههای مناسب
نهایت دقت را بعمل آورد. در انتخاب گونههای گیاهی نکات ذیل باید مد نظر
قرار گیرند:
الف- استفاده از گونههای درختانی که برگ پهن و ضخیم دارند، همچنین تنومند هستند.
ب- برگها تا حد امکان عمود بر جهت انتشار صوت قرار گیرند.
ج- برگها بعد از خشک شدن روی شاخه بمانند.
د- حتی المقدور از بین همیشه سبزها استفاده شود.
نمونه بارز این گیاهان بلوط سیاه، خرزه، عشقه، ماگنولیا و ... میباشند.
6- تعدیل آب و هوا: درفضای سبز،
گیاهان موجود در آن از طریق سه مکانیزم تبخیر و تعریق باعث کاهش دما و
افزایش میزان رطوبت نسبی میکروکلیما میشوند.
بطوریکه دمای یک هکتار فضای سبز
در مرداد ماه تا 5/4 درجه کمتر از فضای مجاور بدون درخت بوده و در عین حال
رطوبت نسبی درون آن تا 11 درصد از محیط اندازهگیری شده است.
بطورکلی فضاهای سبز از طریق تعدیل آب هوای میکروکلیمای خود نتیجتاً باعث تعدیل آب و هوای محیط شهری میگردند.
7- کنترل باد: فضای سبز ویژه
درختان، در صورت کاشت مناسب و هدفمند (ترکیب گونه ای و آرایش مناسب) می
توانند در هدایت باد (در تابستان جهت خنک کردن) در بخشهای مورد نظر و تغییر
جهت آن در سمت دلخواه بسیار مؤثر باشند.
8- کاهش آلودگیهای صوتی: گرچه
امواج صوتی میتوانند کاهش رشد گیاهان را به همراه داشته باشند،در عین حال
درختان و درختچهها میتوانند در کاهش آلودگیهای صوتی مؤثر باشند. به
هرحال کیفیت کاهش صدا توسط درختان و درختچه های مختلف بر حسب اندازه برگ،
تراکم شاخ و برگ، نوع و بلندی درخت تفاوت دارد. این جذب بخاطر لایه سلولزی و
فضاهای بین سلولی سلولهای گیاهی است که این خصوصیت در سایه جانداران و
سازه معماری شهرها موجود نمیباشد.
درواقع فضای سبز به ویژه درختان
در کاهش آلودگی صدا بسیار مؤثرند و میتوانند در صورت برخورداری از
گونههای مناسب و کاشت آنها تا 4 دسی بل صدا را کاهش دهند. این نقش درختان
در شهرهای بزرگ و بزرگراهها دارای اهمیت زیادی است.
تولید اکسیژن و جذب دی اکسید
کربن درختان، با این دو کارکرد خود نقش مؤثری در بهبود شرایط زیست محیطی
ایفا میکند. اگرچه در مقیاس کلان از نظر ایجاد توازن اکسیژنی نقش درختان و
فضای سبز نمیتواند قابل ملاحظه باشد ولی در مقیاس خرد شهری قابل چشمپوشی
نیست. هر درخت راش با دیر زیستی متوسط به اندازه سه برابر حجم دو اتاق یک
نفره میتواند دی اکسید کربن از هوا پاکسازی کند و در حالی که 40-30 متر
مربع از درختان میتوانند اکسیژن مورد نیاز یک نفر را تأمین کنند.
9-کنترل ترافیک: آریش فضای سبز
در محورهای درون شهری عامل مؤثری در کنترل ترافیک به شمار می روند کاشت
اصولی درختان در مکانهای مناسب به عنوان نشانه های آشنا در هدایت رفت و
آمدها بسیار مؤثر است.
10-زیبایی آفرینی: زینت شهرها و
مطلوبیت آنها برای زیست، مدیون زیبایی آفرینی فضای سبز در اشکال متنوع خود
است. فضای سبز حقارت شهرها را به عنوان پدیده انسان ساخت در برابر
سیستمهای طبیعی تاحدی متعادل می کنند.
11- جذب فون: فضای سبز، طبیعت
بی جان شهرها را به سوی سیستمهای طبیعی سوق داده و سبب جذب فون ویژه ای می
شوند که فضای بی روح آنها را قابل تحمل تر می کند.
12- تفرجگاه: فضای سبز در شکل
گیری هر گونه سیستم تفرجگاهی مؤثر بوه و عامل مؤثری در گذران فراغت مردم به
شمار می رود. ایجاد سایه، چشم انداز، تلطیف هوا و هوای پاک جدا از زیبایی
از جمله عواملی می باشند که در شکل گیری تفرجگاهها حضور فضای سبز را غیر
قابل اجتناب می کنند.
13- تأثیر روانی: فضای سبز و
بویژه رنگ سبز یا تغییرلات فصلی آن دارای اثرات روانی بسیار مؤثری است.
ارجار ولریخ در تحقیقی که در زمینه اثرات روانی درختان و فضای سبز می تواند
دوره بستری بیماران را کوتاه کند. چنین تأثیر روانی البته کاربرد اقتصادی
نیز در بردارد. طبق گزارش ولریخ وجود فضای سبز و درختان دوره نقاهت بیماران
را 8 درصد کاهش می دهد. با دادن چشم اندازی از درختان به بیماران به آسانی
می توان سالانه صدها میلیون دلار از هزینه بهداشت عمومی را کاهش داد.
14- ذخیره انرژی: کاشت صحیح
درختان می تواند بر روی مصرف انرژی در ساختمانها تأثیر قابل ملاحظه ای
داشته باشد. هزینه گرم کردن یا خنک کردن ساختمانها در صورت کاربرد درخت
کاهش می یابد درختان باعث جذب 9 درصد انرژی خورشیدی در تابستان شده و گرمای
داخلی ساختمانها را می توانند کاهش دهند. آمریکاییها با کاشت درختان در
نقاط خاص و استراتژیک در اطراف منازل و ساختمانهای مسکونی سالانه دو میلیون
دلار صرفه جویی می کنند، و اگر درختان در نقاط مناسبی کاشته شوند که سایه
انداز آنها نقاط معینی از ساختمانها را بپوشاند این سود دوبرابر خواهد شد.
در اماکن مسکونی که در مناطق بادگیر قرار دارند، کاشت درختان بصورت بادشکن
می توان هزینه گرم کردن ساختمانها را برحسب درجه بادگیری و تراکم بادشکن 4
تا 22 درصد کاهش دهد. علاوه بر این، اثر تعدیلی درختان و فضای سبز روی دمای
شهرها سبب می شود که مصرف انرژی لازم برای تبرید و انتشار گازهای گل خانه
ای متصاعد شده از واحدهای مولد انرژی کاهش یابد. کاهش دما در شهرها در اثر
تعریق و سایه نه تنها سبب صرفه جویی از انرژی بلکه سبب صرفه جویی در مصرف
آب نیز می شود.
15- تاج بری یا برگاب: درختان
با جذب برگاب می توانند حرکت و جریان آب را در سطح غیر قابل نفوذ شهر کند
کرده و راه افتادن آب در سطح شهر را به تأخیر بیندازند. سوزنی برگان تا 40
درصد و پهن برگان تا 20 درصد توانایی دارند که آب باران را گرفته و دوباره
از طریق تبخیر به فضا برگردانند. این اثر درختان اگر در سطح جنگلها به
عنوان یک موضوع بحث انیگز به نظر می آید در سطح شهر بطور ملموسی مثبت است.
گیاهان بعنوان بهترین جزء فضای
سبز درطراحیها بکارگرفته میشوند. اهمیت گیاهان درحدی است که اگر آنها را
از مجموعه فضای سبز حذف کنیم عملاً مفهوم فضای سبز از بین خواهد رفت. از
این ارتباط به آشنایی با گیاهان و خصوصیات طبیعی آنها میپردازیم.
- فهرست برخی درختان و درختچههای مورد استفاده در طراحی فضای سبز شهری:
در اینجا تعدادی از درختان و درختچههای زنیتی که در فضای سبز کاربرد بیشتری دارند به منظور آشنایی ذکر میگردند.
الف) درختچهها:
ü اسپیره (گل عروس ) ( نام
علمی Spirvaea spp ) گیاهی است از خانواده Rosaceae . گلها به رنگ سفید،
سرخ ابلق، و در اوائل فروردین چمن کاری بزرگ یا تک بوته در فضاهای کوچک و
یا حاشیه وقتی بعنوان چیریا دیواره نیز کاربرد دارند. ازدیاد این گیاه توسط
تقسیم بوته و یا جدا کردن پاجوشها است. همچنین خشبی ، نیمه خشبی است و
بذر نیز در تکثیر این گیاهان نقش عمدهای دارد.
ü بداغ ( نام علمی
Viburunum spp ) گیاهی است دارای گلهای درشت، کروی و به پتک سفید متمایل
به شیری که در اردیبهشت و خرداد ماه ظاهر میگردد. گلهای آن عقیم بوده و
بذری تولید نمیکند.
درفضاهایی با مساحت زیاد
میتوان دو یا چند بوته را در نزدیک یکدیگر بصورت توده ای کشت نمود. در
محلهای کوچک نیز کشت تک بوته امکان پذیر است.
ازدیاد این گیاه از طریق بذر، خوابانیدن و قلمه در شهریور ماه میباشد.
این گیاه دارای زیبایی خاصی بوده و در طراحی فضای سبز باغها ، باغچهها جایگاه خاصی دارد.
ü به ژاپنی: ( نام علمی
Chaenomeles yoponica ) این گیاه از خانواده Rosaceae بدن و همانطور که از
نام گونه آن بر میآید بومی مناطق چین و ژاپن میباشد. گلهای این گیاه به
رنگهای سفید، صورتی، قرمز تند بوده، دوره رشد زایشی قبل از دوره رشد رویشی
است (گلها در انتهای اسفند ماه و اوائل فروردین ماه قبل از محور برگها
ظاهر میشوند).
