طراحی و نظارت و اجرای فضای سبز

پیش­گفتار:

امروزه زندگی در شهرها اگرچه باعث رفاه راحتی انسانها شده است، لیکن معضلات خاصی را نیز به دنبال داشته است. هرچه جمعیت انسان در شهرها اضافه شود، به همان نسبت مشکلات شهری نیز افزون خواهد شد. مشکلات که نهایتا سلامت جسمانی و روانی افراد را به طور مستقیم درمعرض خطر قرار می دهد، زیرا افزایش جمعیت از یک طرف باعث افزایش ترافیک ، افزایش حجم زباله تولیدی و افزایش کارگاه­های صنعتی است و از طرف دیگر از بین رفتن جنگل­ها، درختان و فضای سبز و بطور کلی عرصه­های طبیعی را به دنبال خود خواهد داشت.

مسائل دسته اول باعث ایجاد انواع و اقسام آلودگی­ها نظیر آلودگی هوا، آب، خاک و صوت می­شود و این دست مسائل در نهایت به تخریب محیط زیست خواهد انجامید. از این روست که تک­تک افراد ساکن در شهرها وظیفه قانونی و استانی دارند که برای حل نمودن معضلات زیست محیطی و بهتر ساختن محیط شهرها تلاش و کوشش نمایند .

بر اساس اصل پنجاه قانون اساس جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط­زیست که نسل امروز و نسل­های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد.... .

هرچند که فضای سبز در ایران قدمت چندین هزار ساله دارد ولی وضعیت فضای سبزشهری ایران در حد مطلوب نبوده که مهمترین دلیل آن را می­توان به خاطر عدم مدیریت فضای سبز شهری ذکر کرد. با مدیریت فضای سبز شهری می­توان هر شهری را با توجه به ظرفیت و پتانسیل موجود فضای سبز متناسب با محیط فراهم کرد که سال­های سال اثرات مطلوب خود را به شهر ارزانی دارد.

از دیدگاه برنامه­ریزی و طراحی شهری، گسترش فضای سبز مفهومی وسیع­تر از توسعه پوشش گیاهی و بهبود شرایط محیط طبیعی شهر دارد. منظور از توسعه فضای سبز در واقع نوعی ساماندهی و نظم­بخشی به فضاهای پراکنده و متنوع سبز است. شبکه فضای سبز یا گذرگاه سبز شامل مجموعه­ای از فضاهای سبز و باز درون شهری (پارک­ها، میدان­ها، بلوارها، مراکز فرهنگی و تفریحی و مانند این­ها)  و برون شهری (روستاها، باغ­ها، مزارع، پارک­های جنگلی، کوهپایه­ها و مانند این­ها) است که به­صورتی نظام یافته به همدیگر متصل می­شوند. در نتیجه پیکر فشرده و سنگین شهر در بستر وسیعی از فضاهای طبیعی و فضاهای پرجاذبه مجال تنفس، آلودگی، فراغت و تحرک دلخواه پیدا می­کند و از این نظر شبکه فضای سبز یکی از محورهای اصلی الگوی کاربری زمین را  -درمقیاس شهر- تشکیل می­دهد که علاوه بر کارکرد زیست محیطی دارای کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، زیباشناختی نیز هست و درواقع نقش چند منظوره ایفا می­کند.

همچنین لازم به ذکر است طرح مساله فضای سبز از الزامات زندگی شهرنشینی به شمار می­رود چراکه علاوه بر ارزش­های جانشین نشدنی زیست محیطی مثل تلطیف هوا و تعدیل دما در زیباسازی و حفظ آرامش و شادابی شهروندان نقش مستقیم دارد.

کاربردهای گیاهان در فضای سبز را می­توان از چهار جنبه کلی بصورت زیر بررسی کرد:

طراحی (Design)، محیطی (Environmental)، مهندسی (Endineering)، زیباشناختی (Aesthetic value).

زمانیکه طراح یا مدیر فضای سبز، برنامه کاشت خاصی را طراحی یا مدیریت می­کند باید از نقش و یا وظایف درختان، درختچه­ها و دیگر گیاهان آگاه باشد.

گیاهان وظایف زیادی در فضای سبز طبیعی یا طراحی شده دارند و یک طرح ویژه می­تواند چندین وظیفه را در یک زمان انجام دهد.

از جنبه طراحی، درختان و درختچه­ها وظایف زیادی را برعهده دارند:

وحدت (Unity): در یک مجتمع ساختمانی، طرح­های معماری مختلف می­تواند بوسیله یک نوع درخت به صورت یک شکل یا متحد درآید، و یا زمانی­که خانه­ها یا ساختمان­های صنعتی معماری یکسانی دارند، استفاده از درختان مختلف می­تواند باعث ایجاد تنوع شود.

اتصال (Linkage): درختان می­توانند با اتصال درختان کاشته شده در مناطق شهری با درختان مناطق حومه و اطراف شهر و نیز درختان فضای سبز روستاهای اطراف شهر، به عنوان اتصال دهندگان بصری عمل کنند.

در قالب قرار دادن (Enframement): مثال­ها شامل استفاده از درختان ستونی بلند برای  مشخص کردن ورودی یک مکان و در بعضی باغ­های حومه یک شهر استفاده از گیلاس ژاپنی (Prunus serrulata) به عنوان سایه­بان بالای ورودی می­باشد.

اتصال (Linkage): در تصویر زیر درختان سپیدار (Populus) یک ناحیه سبز را با دیگری پیوند می­دهند و با زوایای ساختمان­ها کنتراست ایجاد می­کنند.

تأکید (Emphasis) : گیاهان می­توانند به عنوان یک پس زمینه یا تضاد برای دیگر گیاهان عمل کنند. برای مثال یک پرچین بلند راش (Fagus) می­تواند به عنوان پس زمینه­ای برای حاشیه علفی رنگین عمل کند.

جهت­دار یا جهت دادن (Directionl): در طول قرن­ها درختان برای ایجاد بلوار یا گردشگاه یا ورودی بزرگ به یک شهر یا ایالت استفاده شده­اند. یک مثال معروف در این مورد خیلبلن شامپس الیزه در پاریس می­باشد. همچنین گیاهان می­توانند تغییر را در جاده­ یا آزادراه به رانندگان اطلاع دهند. برای مثال در بخشی از آزادراه M-50 در اطراف شهر دابلین، خروجی­های آزادراه بوسیله کشت گروهی درخت ال سفید (Cornus alba) با ساقه­های قرمز و زرد مشخص شده است.

استتار کردن (Camouflage): گیاهان می­توانند برای پنهان کردن مناظر یا اجسام کریه، مانند بخش تحویل کالا در مراکز خرید، پارکینگ­های اتومبیل یا تانکرهای سوخت، استفاده شوند. یکی از مزایای این­کار کاهش تراکم سازه­های اطراف آن مکان می­باشد. درختان مناسب استتار یا پوشش، سرعت رشد بالایی دارند و بسته به شرایط خاص هر پوشش، از درختان با تاج متراکم یا باز استفاده می­شود.

فضاسازی (Making spaces): گاهی گیاهان برای جداکردن دو محوطه یا ایجاد مرز و حریم اطراف ملک بکار می­روند. همانطوری­که دیوارها می­توانند برای فضاسازی یا محوطه­سازی استفاده شوند و یا به عنوان تقسیم کننده یا حصار بکار روند، درختان و درختچه­ها نیز می­توانند وظیفه مشابهی را انجام دهند. پرچین­ها را معمولاً از میان درختان و درختچه­های کوچک و کوتاه که رشد هماهنگ و متراکم و قابل هرس شدن ممتد را دارند، انتخاب  می­کنند.

پرچین­ها می­توانند انواع مختلفی داشته باشند: پرچین­های کوتاه که موانع غیر رسمی ایجاد می­کنند، پرچین­هایی به ارتفاع زانو که جلوی عبور مردم را می­گیرد و لی جلوی دید را نمی­گیرد، پرچین­های بلند که جلوی دید بخش احاطه شده را می­گیرد.

در محوطه­های صنعتی، موانع بلند دارایی­های یک بخش را از بخش دیگر مشخص می­کند، درحالی­که در محوطه­های حومه شهر، پرچین­ها اغلب یک باغ را از باغ دیگر جدا می­سازد. در مناطق روستایی، ردیف­های پرچین، مرزهای چند لایه­ای برای مزرعه ایجاد می­کند.

با توجه به وظایف درختان و درختچه­ها در فضای سبزشهری که بطور اختصار ذکر گردید لازم به یادآوری است رشد صنعت و افزایش جمعیت شهرها که ساخت و سازهای سوداگرانه­ را از نیمه دوم قرن نوزدهم به دنبال داشت، بصورت عوامل عمده­ای در نابودی طبیعت به دست انسان نمود یافت و آلودگی محیط­زیست و شیوع بیماری­های واگیردار را سبب گردید. در راه­یافت گریز از این معضل، آرمان شهری ناگزیر به احداث فضای سبز شهری شد.

توجه به فضاهای سبز شهری در کشور ما نیز از دهه 30 ه.ش با احداث "باغ ملی" در تهران و سپس تبدیل آن به "پارک شهر" آغاز گردید و به دنبال آن، توسعه شهرها بخصوص در تهران، گسترش و تأمین فضای سبز و تفریحی را در آن­ها ضرورت بخشید.

فضای سبز به عنوان بخش حیاتی ساخت مورفولوژیک شهری می­باشد که قسمتی از اسکلت شهر را تشکیل می­دهد و زندگی شهری تا حدود زیادی به کمیت و کیفیت فضای سبز موجود در درون یا پیرامون شهرها متکی است و مجموعه فضای سبز شهرها بطور معمول تحت­الشعاع چیرگی درختانی است که صرفنظر از زیبایی آن­ها، از جهت حیاتی در حمایت و حراست شهرها دارند.

 

بخش 1: آشنایی با فضای سبز

-       مفهوم فضای سبز

برای دست یافتن به توصیف دقیقی درباره فضای سبز باید ابتدا به تبیین مفهوم بپردازیم .

فضا می تواند آنقدر تاریک و وسیع بنظر برسد که احساس وجود بعد سوم را در ما از بین ببرد و یا چنان به چیزهایی داخل خود کیفیت دهد که آن را سه بعدی بنامیم. نمونه یک فضای دو بعدی ((صفحه)) و نمونه یک فضای سه بعدی یک ((جعبه)) است. اشیاء داخل دارای کیفیت خاصی هستند به عبارتی قابل درک هستند .

اگر فضای مورد نظر سبز باشد در حالت دو بعدی به ((سطح سبز)) معروف است و درصورتی­که سه بعدی باشد به عنوان ((فضای سبز)) دسته­بندی می­گردد. سطوح سبز زمین­هایی هستند که دارای پوشش­های گیاهی کوتاه نظیر چمن گیاهان پوشش هستند و معمولا بازده اکولوژیکی  آنها ناچیز است.

فضاهای سبز زمین­هایی هستند که با پوشش­های گیاهی نسبتاً بلند مثل انواع درختان پوشیده شده­اند.

جنگل­ها و باغات از این نوع هستند. این فضاها توسط درختان دارای بعد و حجم شده و دارای بازده اکولوژیکی بسیار بالایی هستند. از این نظر به سطوح سبز ((فضای منفی)) و به فضاهای سبز ((فضاهای مثبت)) گفته می شود.

امروزه مفهوم شهرها بدون وجود فضای سبز موثر در اشکال گوناگون آن دیگر قابل تصور نیست.

شهرها به عنوان کانون­های تمرکز، فعالیت و زندگی انسان­ها، برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین کنند چاره ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستم­های طبیعی ندارند. در این میان فضای سبز به عنوان جزء ضروری و لاینفک پیکره شهرها در متابولیسم آن­ها نقش اساسی دارند که کمبود آنها می تواند اختلالات جدی در حیات شهرها به وجود آورد.

یک منبع طبیعی برای تفرج عبارت است از هر گونه سیستم طبیعی اعم از آبی یا خشکی که برای استفاده تفرجگاهی کنار گذاشته می­شود. یک تفرجگاه می­تواند طیف گسترده­ای از سیماهای طبیعی را از یک جویبار ساده تا یک غار که در عمق زمین قرار دارد، در برگیرد. این سیمای طبیعی می­تواند توسط انسان دگرگون یا اصلاح شده باشد. معیارهایی نظیر نوع درختان، جنگل­ها، توپوگرافی و جذابیت طبیعی از جمله معیارهای قابل ذکر در این زمینه­اند.

تفریح از نظر اقتصادی عبارت است از هر گونه فعالیت یا عدم فعالیت که با قصد قبلی و با میل و رغبت در اوقات فراغت انجام گیرد. تفریح یک تجربه احساسی و لذت بخش است که با تمایل افراد در هنگام فراغت به آنها دست می­دهد. به عبارت دیگر هنگامی که کوچک­ترین احساسی از اجبار در فعالیت­ها یا عدم فعالیت در زمان فراغت وجود نداشته باشد، به­طور قطع می­توان این حالت را تفریح نامید.

تفرج شامل کلیه تفریحاتی است که در خارج از محیط­های بسته و محدود انجام می­گیرد. تفرج در محیط­های باز به فضا و منابع نیاز دارد. از مناسب­ترین منابعی که می­توانند کیفیت تفرج را بالا ببرند، می­توان منابع طبیعی و کمتر تغییر یافته را نام برد که هنوز جنبه­های زیبایی­شناسی خود را حفظ کرده­اند.

-       کاربری زمین از نظر پوشش گیاهی

همانطور که ذکر شد، کلیه اراضی که در محدوده شهرها یا خارج از شهرها قرار دارد به دو دسته سطوح سبز و فضاهای سبز طبقه بندی می­شود. سطوح سبزی را که دارای کارکردهای شهری هستند سطوح سبز شهری می­نامیم مثل زمین­های بازی ورزشی چمن­کاری شده آلیزها و لچکی های کوچک (شامل رمپ­ها ، لوپ­ها و رفورنها)که با انواع پوشش گیاهی پوشیده شده­اند و فضای سبز غیرشهری نیز خارج از محدوده شهرها هستند، مانند فضای سبز واقع در حاشیه شهرها .

فضاهای سبز را نیز می توان به دو دسته شهری و غیر شهری تقسیم نمود. فضاهای سبز غیرشهری فضاهایی هستند که کارکرد شهری ندارند. این فضاها یا طبیعی هستند مثل جنگل­های طبیعی حاشیه شهرها یا مصنوعی و دست سازنده مثل باغات و جنگل­های مصنوعی. البته به علت توسعه­های شهری ممکن است بعضی ازاین فضاها درباغ­های شهری قرارگیرند لیکن از آنجایی­که کارکرد آن­ها خاص مراکز شهری نیست در دسته­بندی فضاهای سبز غیرشهری قرار می­گیرند. فضاهای سبز شهری نوعی از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش­های گیاهی انسان­ساخت است که واجد بازدهی اجتماعی و بازدهی اکولوژیکی می­باشند.

منظور ازبازدهی اکولوژیکی، زیباسازی بخش­های شهری، کاهش دمای محیط، تولید اکسیژن، افزایش نفوذپذیری خاک در مقابل انواع بارش و مانند این­ها می­باشد و از دیدگاه حفاظت محیط­زیست، فضاهای سبز شهری، بخش جاندار ساخت کالبدی شهر را تشکیل می­دهد.

-       انواع فضای سبز

اصطلاح فضای سبز، به­وسیله برخی از دست­ اندرکاران برای مفهوم پوشش گیاهی شهرها به کار گرفته شده است. گاری مول (G.Moll, 1991) اصطلاح فضای سبز را برای پوشش سبز شهرها به کار می­گیرد. پدر پارکداری ایران فضای سبز را به منطقه­ای پوشیده از گیاه در داخل و اطراف شهرها می­گوید که بیشتر دارای دو کارکرد مهم برای شهرها می­باشند.

فضاهای سبز در وهله نخست به فضاهای سبز و سطوح سبز،و در مرحله بعد به شهری و غیرشهری تقسیم می­شوند.

تفاوت فضای سبز و سطوح سبز ازنظر اکولوژیکی در این است که سطوح سبز (مثلاً زمین ورزشی چمن­کاری شده) نمی­تواند مانند فضای سبز شبه جنگلی در کاهش آلودگی صوتی مؤثر باشد و یا به نحو مطلوبی سبب کاهش دما شود.

براساس این تقسیم بندی، فضاها و سطوحی که با کاربری فضای سبز درشهرها ارتباط پیدا می­کند، فضاهای سبز عمومی، نیمه عمومی و خیابانی و سطوح سبزعمومی، خیابانی و چمن­های ورزشی را شامل می­شود.

فضاهای سبز عمومی واجد بازدهی اجتماعی می­باشد و برای عموم مردم برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح قابل استفاده است و معمولاًپارک نامیده می­شود. در واقع فضای سبز عمومی (اجتماعی) شامل فضاهای سبز عمومی مجهز به خدمات و تسهیلات می­گردد. فضاهای سبز نیمه عمومی دارای بازدهی اکولوژیکی هستند اما تعداد استفاده‌کنندگان آن­ها محدود است. محوطه‌های باز ادارات، پادگان­ها و بیمارستان­ها، نمونه‌هایی از این فضا می‌باشند. فضاهای سبز خیابانی، درختکاری حد فاصل مسیرهای پیاده‌رو و سواره‌رو و همچنین فضاهای میادین و یا زمین­های پیرامون بزرگراه­هاوخیابان­هارا شامل می­شود.
سطوح سبز شهری نیز زمینهای ورزشی چمنکاری شده و جزیره‌ها ولچکی­های کنار خیابان را شامل می­شود که عمدتاً جنبه زیبایی­شناختی دارد و تا حدی نیز واجد بازدهی اکولوژیکی می‌باشند.

بطورکلی می‌توان گفت که بخش قابل توجهی از فضای سبز در طرحهای شهری را فضای سبز عمومی تشکیل می­دهد که به دلیل بازدهی اجتماعی واکولوژیکی به طور همزمان از اهمیت بالاتری برخوردار است.

-       عملکردهای فضای سبز

فضاهای سبز به­ویژه در شهرهای بزرگ و صنعتی دارای عملکردهای مختلفی می­باشند. فضاهای سبز از یک سو موجب بهبود وضعیت زیست محیطی شهرها می­شود و از سوی دیگر دارای عملکردهای کالبدی نیز می­باشد . اثرات فضای سبز شهری از دیدگاه زیست­محیطی مواردی چون کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، بهبود شرایط بیوکلیماتیک در شهر، افزایش نفوذ­پذیری خاک و تأثیر مثبت بر چرخه آب در محیط زیست شهری و افزایش کیفیت آبهای زیرزمینی را شامل می­شود.

فضای سبز می­تواند به­طور قابل توجهی دمای هوا را کاهش دهد و یا به تلطیف هوا کمک کند در بررسی اثرات روانی - اجتماعی فضای سبز باید گفت که انسان در هر شرایطی روزانه به چند ساعت فضای ساکت و آرام نیاز دارد که فضای سبز می­تواند این فضا را تأمین نماید. فضای سبز شهری به عنوان بخش جاندار محیط شهری مکمل بخش بی­جان شهر یعنی ساختار کالبدی شهر می­باشد در این خصوص فضای سبز می­تواند به عنوان لبه شهر آرایش­دهنده سبک راه­ها و تفکیک­کننده فضاهای شهری ایفای نقش نماید.

-       استانداردهای فضای سبز

تعیین سطح و سرانه کاربری فضای سبز در ایران تاکنون عمدتاً براساس استانداردهای مورد استفاده در کشورهای دیگر بوده است. تعیین سرانه فضای سبز تا حد زیادی بستگی به خصوصیات بیوکلیماتیک منطقه و شهردارد. بر این مبنا باید گفت سرانه فضای سبز در یک شهر کویری و یا یک شهر بزرگ مانند تهران نمی­تواند شرایطی همانند با یک شهر ساحلی در استان مازندران داشته باشد با وجود این اطلاع از استانداردهای فضای سبز می­تواند به عنوان هدایتگه فعالیت­ها و خط مشی­ها به شمار آید.

براساس مطالعات و بررسی­های وزارت مسکن و شهرسازی سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری درشهرهای ایران بین 7 تا 12 مترمربع برای هر نفر است که در مقایسه با شاخص تعیین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد (20 تا 25 متر مربع برای هر نفر )رقم کمتری است. با وجود این در شهرهای مختلف کشور نیز این رقم با توجه به ویژگی­های متفاوت جغرافیایی و اقلیمی آنها با اختلافاتی همراه است که میزان آن را طرح­های مصوب هر یک از شهرها تعیین می­کنند، در مجموع آنچه از دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد میزان فضای سبز عمومی است، یعنی فضای سبزی که رفت و آمد عمومی مردم در آنها بدون مانع باشد یا به تعبیر دیگر فضای سبز اجتماعی. بنابراین مفهوم سرانه فضای سبز تنها می­تواند برای آن نوع فضای سبزی به کار رود که برای گذران اوقات فراغت، بازی و تفریح مهیا شده است. نکته ای که در خصوص فضای سبز از اهمیت بالایی برخوردار است مکان­یابی آن می­باشد، چین چکوب؛ منتقد شهر سازی معاصر معتقد است که پارک­ها دارای اثر ارزشمندی در زندگی هستند که برای ایجاد پارکهای محلی یا میادین عمومی، مناسب به نظر می رسند.

بر این اساس مکان­یابی فضای سبز باید از اصولی چون ((مرکزیت، سلسله مراتب و دسترسی)) تبعیت کند. مرکزیت فضای سبز به این مفهوم است که فضای سبز حتی المقدور در مرکز محله، ناحیه و یا منطقه شهری مکان­یابی شود. همچنین فضاهای سبز در مقیاس­های متفاوت اعم از پارکهای محله­ای، منطقه­ای و امثال آن­ها باید با ساختار کالبدی متناظر خود انطباق داشته باشد. به عنوان مثال پارک منطقه­ای در محدوده منطقه پیشنهاد شود. یکی از معیار های دیگری که در مکان­یابی فضای سبز باید به آن توجه شود معیار ((دسترسی)) است به این مفهوم که پارک­های شهری باید از چهار جهت به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم جمعیت بیشتری از آن استفاده کند و هم امکان نظارت اجتماعی وامنیتی پارک افزایش یابد. بدین ترتیب امکان بهره­برداری دیداری از جلوه­های زیبای پارک برای رهگذران از چهار جهت فراهم می شود.

بخش 2: فضای سبز شهری

-       تعریف فضای سبز شهری

تعاریف متعددی برای فضای سبز شهری ارائه شده است که از جمله آن به شرح زیر است:

ü     آن بخش از فضای سبز که در محدوده شهر طراحی و بناشده، فضای سبز شهری نامیده می­شود.

ü     بخشی از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل یافته است.

ü      فضای نسبتاً بزرگی، متشکل از گیاهان با ساختی جنگلی و برخوردار از بازدهی زیست محیطی و ا کولوژیک معین و در خور شرایط زیست محیطی حاکم بر شهر.

ü     بخشی از مناطقی که دارای گیاهان یا هر گونه سبزینگی اعم از درختان، درختچه­ها، گل­ها و چمن­ها است.

ü     اراضی اماکن مسکونی، تجاری و صنعتی، محل­های کسب و پیشه و خدماتی است که دارای پوشش گیاهی چند ساله، دوساله، اعم از درخت، درختچه، نهال و گیاهان پوششی (گل، بوته و چمن) است و به منظور استفاده­های سودمندانه یا زیبایی طبیعی و تلطیف هوا در محدوده و حریم شهر احداث شده است یا بطور طبیعی بوجود آمده باشد.

حال­که با مفهوم انواع سطوح و فضاها آشنا شدیم لازم است به تعریف دقیقی از فضای سبز بپردازیم .

تعریف عامیانه: درحقیقت ساختن  بخشی از طبیعت شهری را فضای سبز می­گویند.

تعریف آکادمیک: بکارگیری اجزاء زنده شامل گیاه ، پرنده ، ماهی و ... و اجزاء غیر زنده شامل سازه­های معماری، آب و ... با دست­اندازی سه عامل رنگ ، شکل و سایت بطویکه  ما را به یکی از اهداف که ممکن است زیبائی یا حل یک معضل زیست محیطی باشد، برساند.

در جامعترین تعریف برای فضای سبز شهری را اینچنین می­توان تعریف کرد:

فضای سبز شهری بخشی از فضاهای باز شهری است که در عرصه­های طبیعی یا مصنوعی آن تحت استقرار درختان، درختچه­ها، گل­ها، چمن­ها و سایر گیاهانی است که براساس نظارت و مدیریت انسان با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص­های مرتبط با آن برای بهبود شرایط زیستی، زیستگاهی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی، حفظ، نگهداری یا بنا می­شوند.

-       فاکتورهای موردنیاز در طراحی فضای سبز شهری

درابتدا این بخش لازم به ذکر است که فاکتورهای مورد نیاز در یک طراحی مناسب در نظر گرفتن گیاهان بومی منطقه، عوامل اقلیمی (دما، پستی و بلندی، بافت و ساختمان خاک، میزان بارش...) و کنار هم قرار گرفتن گیاهان می­باشد.

یک راهکار مهم که جایگاه ویژه­ای در محوطه­سازی دارد، استفاده از گیاهان بومی می­باشد. اگرچه امروزه افزایش بسیار زیادی در زمینه استفاده از این گروه گیاهان در فضای سبز دیده می­شود، ولی هنوز راهی بسیار طولانی تا بکارگیری همه پتانسیل­های موجود وجود دارد. گیاهان بومی مقاومت بالاتری نسبت به خشکسالی، آفات و بیماری­ها دارند که این امر هزینه نگهداری فضای سبز را پایین می­آورد. افزون بر این، استفاده از این گیاهان سبب پایین آمدن هماهنگی بین فضای سبز تازه تأسیس و محیط طبیعی فراگیرنده آن می­گردد. طراحان و سازندگان فضاهای سبز عمومی و خصوصی پیش از تخریب پوشش طبیعی محوطه­ها باید سایت خود را از نظر پوشش گیاهی کاملاً ارزیابی نمایند.

نکته بعدی در طراحی کاشت موفق، توجه به عوامل اکولوژیکی منطقه مانند تفاوت در دماها، پستی و بلندی، بافت و ساختمان خاک و میزان بارش می­باشد تنها با توجه به این موارد است که می توان یک محوطه زیبا و کارا با استفاده از گیاهان بومی فراهم آورد.

همچنین گیاهان اصولاً به صورت­های تأکیدی یا تکی، خطی، گروهی و توده ای قابل کشت هستند هر یک از این روشهای کاشت اثر متفاوتی را در بیننده ایجاد می­کنند. در یک محوطه سازی اصولی کوشش می­شود که از هر چهار روش یاد شده در جای مناسب و به میزان درست بهره گرفته شود.

-       عناصر مورد نیاز در طراحی فضای سبز شهری

الف) خواسته­ها

استفاده از گونه­های مختلف به خصوص در فضای سبز شهری به منظورهای مختلف صورت می­گیرد که بطور عمده عبارتند از :

1- آرایش و زیبایی خیابان­ها

انتخاب ابعاد معینی از درخت متناسب با عرض خیابان­ها، پیاده­رو و عرض مسیر عبور ماشین­ها در زیبایی و آرایش دادن به خیابان بسیار مهم است. خیابان­ها بخصوص زمانی که خود زیبا هستند نباید بوسیله انبوهی از درختان بلند پوشیده شوند که در این صورت درختان نه تنها به زیبایی خیابان نخواهند افزود بلکه منظره آن را زشت خواهند کرد باید ابعاد درختان، فواصل درختان به گونه­ای باشند که هم حاشیه خیابان­ها، ساختمان­ها، مغازه­ها خودنمایی کنند و هم درختان جلوه­گر باشند در خیابان­های باریک تاج کشیده، در خیابان­های عریض تاج گسترده زیبایی بیشتری خواهد بخشید. ارتفاع آن­ها بستگی به ابعاد خیابان خواهد داشت. زیبایی یا فرم درخت در انتخاب درخت برای آرایش خیابان بسیار مهم است تاج انبوه با شکل­های کروی یا پهن مانند.

Celtis o idenalis, Carya illinoensis

Celtis caucasica, Quecus cc longipes, Quevcus velutina pistacia mutica, Aesculus carnea, Ulmus densa Juglans regia, Crataegus aronia.

Acer rubrum, Crataegus phaenopyrum, Acerx nigurum, Tilia Americana, Quercus palustris, pyrus syviaca.

برای خیابان­های مناسب­تر از درختان با تاج نامنظم زیر را می­توان نام برد.

Gleditisia triacanthos, Acer negundo, Aesculus glabra

دو گونه بلوط همیشه سبز اروپا و امریکا به ترتیب زیر از زیباترین درختان خیابانی با تاج کروی هستند که برای مناطق با زمستان معتدل و مرطوب مناسبند.

Quercus virginiana , Q ilex

2- ایجاد سایبان

عامل عمده در انتخاب درخت سایبان، شدت یا ژرفای سایه، انبوهی شاخه­ها، انبوهی برگ، بافت برگ و آرایش آن، قطر وارتفاع تاج نقش عمده در میزان ژرفای سایه یا شدت آن دارد.

در شهرهایی با آفتاب سوزان، سایه انبوه یا ژرف درختانی چون Morus alba، Carpinus betulus، Parrotia persica و Quercus borealis مناسب است، اما در شهرهایی با تابستان گرم و زمستان سرد کشت درختان با تاج انبوه که در زمستان خزان می­کنند چون A.hippocastanum، Aesculus carnea، Acer platanoides مناسب­ترند.

3- جلوگیری از آلودگی صدا

در جلوگیری از آلودگی صدا عواملی چون اندکس سطح برگ، اسکروفیلی یا چرمی بودن، بافت تاج به خصوص وزن مواد در واحد سطح بسیار مهم هستند. درختانی چون انجیلی، نوش، Qurcus ilex ، Thusa giganxea در کاهش آلودگی صدا بسیار مؤثر می باشد درخت انجیلی تنها در فصل رویش چنین نقشی را دارد.

4- ایجاد بادشکن و جلوگیری از گرد و خاک

در نواحی که وزش بادهای شدید وجود دارد برای حفاظت از تأسیسات، مجموعه‌های آسیب پذیر و درختان و درختچه های پارک های درون شهری، احداث بادشکن از درختان ضروری است در انتخاب این درختان عواملی چون استحکام تنه درخت، ریشه های عمیق آن، برگها و شاخه های مقاوم در برابر باد، تاج بلند و متراکم باید مورد توجه قرار گیرد. درختانی بلند با تاج انبوه چون Liriodendron talipifera که تا 30 متر ارتفاع می­رسند به ظاهر بادشکن خوبی به نظر می­رسند اما به علت ریشه های نسبتاً سطحی و چوب ضعیف آن در برابر بادها شدید ریشه کن شده و یا می­شکنند، در حالی که درخت عنبر سایل Liquidambar styraciflua در برابر چنین بادهایی محکم ایستادگی می­کند. درخت بلند بازو مقاومت بسیار خوبی در برابر چنین بادهای شدید دارد در حالی که اغلب صنوبرها در مقابل بادهای شدید بسیار ضعیفند. بسیاری از درختان توت برای این منظور مناسبند.

در جلوگیری از گرد و غبار خصوصیات فیزیکی سطح برگ، وجود پرز، کرک، زایده­های گوناگون سطح برگ با مجموعه انبوهی برگ تاج در نگهدرای گرد و خاک ملاک تفکیک هستند، چنانکه نارونهایی که سطح برگ زایده دار دارند مانند Ulmus glabra بیشتر از درختان نمدار که سطح برگ صاف دارند می­توانند گرد و خاک در خود ذخیره کنند.

5- کشت در گلدانهای بزرگ برای خیابان­ها و پارک­ها یا فضای بین ساختمانی

در بسیاری از شهرهای اروپا و آمریکا درختانی را که قابل پرورش در گلدانهای بزرگ بتونی و جابجایی هستند در فصل رویش در خیابانها یا مکانهای مناسب فضای شهری قرار داده و سپس در طول فصل سرما آنها را به گلخانه های بزرگ منتقل می کنند. بدین وسیله بعضی گونه های بسیار زیبا یا جالب توجه را می­توان مورد استفاده قراز داد مانند انواع مرکبات

Casimiroa edulis, laurus nobilis, Eugenia paniculata, ligustrum lucidum, Hymenosporum favum, olea euopea Metrosidros tomentosa, Macadamia tenifolia

و تعداد زیادی از نخلها چون نخل کنتیا، نخل کاناری، نخل ملکه.

6- آشنا کردن مردم با درختان و درختچه­های مختلف

با انتخاب گونه­های مختلف درختی و درختچه­ای می­توان شهر را به یک باغ بتانیک بزرگ تبدیل کرد. شهر آبادان در جنوب کشور از این نظر شهرت داشت. در حال حاضر بسیاری از شهرهای جنوب کشور دارای چنین ویژگی می­باشند. درختان زیر مناسبند.

Davidia involucrate, Arbutus unedo, crataegus lavallei, crataegus oxyacantha

7- ایجاد دیورا سبز، پرچین و اسپالیه (داربست)

کشت ردیفی انبوه به اصطلاح «پرده ای» از درختان و هرس آنها به روشهای فرانسوی، هلندی می توان پرده ای سبز با ارتفاع بلند بوجود آورد.

این روش برای درختان ممرز در اروپا بسیار متداول است ضمناً درختانی چون نمدار، چنار Ginkyo biloba fastigiana، افرا، راش، سرخدار و بعضی گونه های اکالیپتوس مانند E.rudis و درختان تا دانه Celtis australis برای این منظور بسیار مناسبند نمونه های زیبا از دیوار سبز را می توان در پاریس، کاخ ورسال مشاهده کرد.

در این فرم پرورش می توان شکل­های مختلفی بوجود آورد. درختان مرکبات و گونه هایی از افرا چون Acer circinatum و آبشار مالایی Laburnum watereri به عنوان اسپالیته مناسبند.

8- آرایش روی چمن

تعداد از درختان به صورت منفرد یا درگروه­های کوچک زیبایی خاصی به چمن داده و منظره بدیعی ایجاد می­کنند درخت Brachyhiton popuhneus بسیاری از گونه ها و ارقام سیب زینتی چون Fagas sylvatica، Halesia calolina، Malus floribunda، Carya illinoensis را می­توان نام برد درخت Cafalpa bignonioides روی چمن بسیار زینت بخش است و با تاج انبوه خود سایبانی بسیار زیبا ایجاد می­کند، گونه و ارقامی از کرکف نیز با سایه انبوه و فرم زیبای تاج با برگ­های سبز یا رنگین به صورت تک درخت مناسب چمن می­باشد از این نظر تعدادی از افراهای زینتی چون Acer palmatum مشهورند.

9- ایجاد مکان مناسب برای آشیان گزینی پرندگان

کشت تعدادی از درختان بلند برای جلب پرندگان و مکانی امن برای آشیان گزینی در پارک­ها به منظور حمایت از جمیعت پرندگان در بعضی کشورهای اروپایی از قدیم متداول بوده است در این مورد معیار اصلی برای آشیان گزینی پرندگان، تراکم انشعابات تاج یا مکان مناسب در انتخاب تنه درختان است.

نخل­های بلند در مناطق معتدله و گرم مکان بسیار مناسبی را در انتها تنه برای تخمگذاری پرندگان فراهم می­کنند درختان بلند چون تبریزی، اوجا و شاه بلوط هندی برای آشیان گزینی در شرایط شهری در داخل پارک­ها مناسب هستند.

10- تولید میوه مناسب برای حیات وحش پارک­ها و فضای سبز نسبتاً بزرگ شهری و جلب پرندگان

حمایت از جانورانی چون سنجاب، با کشت درختان دانه خوراکی مانند Quercus , Carya, Juglans, Fagus و نظایر آن در بسیاری از پارک­ها و فضای سبز کنار خیابان در بسیاری از کشورها متداول است. برای جلب پرندگان، کشت گونه ای از درختان کوچک و درختچه های میوه گوشتی رنگی چون Sorbus, Cerasus, Arvbutus, Ficus, Morus, Ribes, Hetrermeles, Cotolleastor, Berberis, Mahonia, Callicarpa, Lonicera, Diospyros مناسب می باشد.

11- ایجاد پیکره در هنر معماری سبز

فرمهای پرورشی درختان به کمک هرس زیبایی اعجاب انگیزی به محوطه ها و پارکها می دهد تعدادی از درختان بسیار انعطاف پذیر و به سهولت شکل پذیر هستند از این نظر گونه های چون سرخدار، شمشاد، جل، ممرز و نمدار بسیار مناسبند. تعداد درختچه ها برای این منظور بسیار زیارند. ضمناً با قطع ساقة اصلی درختان، بسیاری از آنها را می­توان بصورت جست زاد با ساقه­ها یا جست­های متعدد نگهداری کرد که گاهی زیبایی خاصی پیدا می­کنند بعضی ازدرختان بدون هرس فرم اعجاب انگیزی دارند مانند: Fagus sylvatice CV. Peudula

12- به نمایش گزاردن اندام درختان

تعداد درختان بوسیله شکل، رنگ اندام­ها یا عطر گل­هایشان مشهورند، بعنوان مثال گونه های زیر با رنگ آمیزی پاییزه برگها بسیار تماشایی هستند.

رنگ زرد                 Populus tremuloides

رنگ زرد                Ginkyo biloba

رنگ قرمز                       Liquidambar styraciflua

رنگ سرخ تا قرمز             Acer hyrcanum

رنگ سرخ                       Qurcus rubra

رنگ سرخ               Acer rubrum

رنگ سرخ تا قرمز آمیخته به سبز                  Parrotia persica 

تعدادی از گونه های سماق به رنگ سرخ         Rhus. Spp.

بسیاری از درختچه­ها دارای میوه­های رنگی می­باشند. شکل میوه بعضی درختان جالب توجه است مانند درخت سوسیس Kigelia pinnata یا درخت فلوس Cassia fistula از مناطق گرمسیری که بصورت گلدانی در مناطق سرد و معتدل می­توان به نمایش گذارد.

پوست درختان Betula, Cornus florida, phellodendron amurense, cladrastis lutea, Salix carmanica, parrotia persica بسیار جالب است گاهی به منظور نمایش رنگ و شکل پوست بعضی از گونه­های اکالیپتوس نیز کاشته می‌شود.

تعدادی از درختان و درختچه­ها به منظور عطر گل­هایشان مشهورند مانند Asimina triloba, Hamamelis, Chimonanthus, Philadelphus, Albizia lebbeck, skimmia Japonica

انتخاب درختان برای هر یک از خواسته­های موردنظر که ذکر شد لازم است معیارهایی در نظر گرفته شود.

ب) معیارها

در انتخاب درخت برای هر یک از خواسته­های مورد نظر که ذکر شد لازم است معیارهایی در نظر گرفته شود.

ب-1- معیارهای نخستین

Ø عمر طولانی

Ø ابعاد متوسط

Ø سیستم ریشه ای عمیق

Ø پاکیزه و بهداشتی بودن آن

ب-2- معیارهای دومین

بدیهی است بسیاری از عوامل دیگر که پس از معیارهای نخستین مورد توجهند عبارتند از مقاومت در برابر:

Ø آلودگی های شیمیایی هوا و خاک

Ø خشکی

Ø گرما و سرما

Ø باد و طوفان

Ø آفات و بیماریها

Ø فشردگی خاک

Ø سنگینی برف و شکننده بودن شاخه های تاج

Ø شرایط نامناسب بافت خاک و زهکشی آن

Ø غرقابی بودن خاک

Ø نور شب

Ø رقابت

-       طبقه­ بندی فضای سبز شهری

1-    فضاهای سبز عمومی: این دسته از فضاهای سبز فضاهای سبز شهری هستند که کارکرد اجتماعی بسیار بالایی دارند. این فضاها برای استفاده عموم مردم در تمام سطوح و افشار طراحی و تجهیز کرده­اند. نیمکت­ها، عمودهای روشنائی،­ آبخوری­ها، سرویس­های بهداشتی، معابر و ... از مولفه­های فضاهای سبز عمومی به شمار می­روند .از این فضاهای سبز معمولاً به عنوان ((پارک)) و اخیراً به عنوان ((بوستان)) نام برده می­شود.

فضای سبز عمومی= فضای سبز اجتماعی

2-     فضاهای سبز نیمه عمومی: فضاهای سبزی که دارای بازده اکولوژیکی هستند درحالیکه استفاده­کنندگان ازآن­ها نسبت به فضاهای سبز عمومی محدود ترند. محوطه های بیمارستان­ها، پارگان­ها، ادارات دولتی، هتل­ها، کارخانجات و ... جزء این دسته­اند که بازده اجتماعی زیادی ندارند .

3-    فضاهای سبز خیابانی: درحقیقت نوعی از فضاهای سبز شهری هستند که بطور معمولی درختکاری حاشیه­ای خیابان­ها را تشکیل می­دهند که در حقیقت حامل پیاده­رو و سواره واقع می­شوند. فضاهای نسبتا کوچک میادین، لچکی­ها و آیلیزها ، رهپ­ها و لوی­ها و ... نیز جزء این دسته اند .

4-    فضاهای سبز خصوصی: در اصل شامل فضاهای سبز منازل، ویلاها و باغات خصوصی واقع در شهرها است که در افزایش توان اکولوژیکی شهرها بسیارحائز اهمیت هستند. ولی درعین­حال فاقد بازده اجتماعی هستند، چون استفاده­کنندگان این اماکن در حد یک یا چند خانواده­اند.

-       مدیریت و نگهداری فضای سبز شهری

مدیریت فضای سبز شهری در اصل کلیه مراحل ارزیابی ،طــراحی و کاشت متناسب با محـل ،نظارت در حفـظ و نگهداری آن با همکاری مردم می باشد. با توجه به تعریف، مدیریت در سه بخش زیر خلاصه می گردد:

1-ارزیابی

2-طراحی و کاشت

3-نظارت در حفظ و نگهداری با مشارکت مردم

نگهداری فضای سبز یکی از اصول اساسی در مدیریت فضای سبز محسوب می شود. در نگهداری سه کار اساسی انجام می­شود .

1-    آبیاری

2-    کوددهی

3-    هرس

-       ضرورت فضای سبزشهری:

مهمترین اثرات فضای سبز در شهرها، کارکردهای زیست محیطی آن­ها است که ایجاد تعادل بخشی در متابولیسم شهر از یک سو و بالا بردن سطح زیبایی از سوی دیگر، سبب افزایش کیفیت زیستی شهرها می­شوند. با توجه به اینکه گسترش ارتباط ارگانیک با تکنولوژی و از سوی دیگر با آلودگی دارد (و گریزی از آن نیست)، برای تداوم آن باید کلیه عوامل لازم به کار گرفته شوند. مؤلفه­های اثرات گسترش در شهرها، به طور گوناگونی نظام زیستی شهرها را می­توانند مختل کنند. فضای سبز مناسب در شهرها یکی از عوامل مؤثر در کاهش این اثرات بوده و به ویژه در رابطه با گرد و غبار، آلودگی­های شیمیایی هوا، فضای سبز شبه جنگلی ریه های تنفس شهرها به شمار می‌روند. مهمترین اثرات فضای سبز در شهرها تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار است. سایر اثرات فضای سبز در شهرها نقش نسبی دارند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آن­ها را در شهرها اجتناب ناپذیر می­کند به­طوری که بدون وجود آن ممکن نیست شهرها پایدار باقی بمانند.

انتخاب گیاهان براساس خصوصیات طبیعی آن­ها:

خصوصیات طبیعی گیاهان که معمولا انتخاب آنها را برای کاشت در محلی تاثیر خود قرار می دهد عبارتند از :

1- نور     2- رطوبت      3- خاک       4- رنگ

الف) نور: بطور کلی گیاهان از نظر نیاز نوری به چند دسته تقسیم می­گردند. آفتاب دوست، سایه پسند و آفتاب سایه. هر کدام از گیاهان در هر دسته ای که قرار گیرند، به خوبی رشد و نمود می­کنند. بنابراین در انتخاب گیاهان، بایستی به موفقیت محل، میزان نور، مدت تابش و شدت تابش توجه کرد. برای روشن شدن اثر نور در یک سایت شناخت چرخه نوری اهمیت بسیار زیادی دارد.

چرخه روشنایی برای گیاهان:

A        مکان آفتابی و گرم               

B         مکان نیمه سایه

C         مکان کاملا سایه

درمکان­های آفتابی وگرم بیشترگیاهان یک­ساله و دو ساله از قبیل تاج خروس، تاج خروس برگی، بگونیای همیشه گلدار، داوودی­ها، تاتوره، شب بوی پاکوتاه، گل کاغذی یکساله، خورشیدی همیشه بهار، انواع شاهپسند و ... را می­توان پرورش داد.

درمکان­های آفتاب سایه گیاهانی از قبیل گل حنا، فلوکس، زنبق دشتی، پروانش، پیچ تلگرافی، و ... رشد و نمو می­نمایند .

درمکان­های کاملا سایه از قبیل راهروها، داخل ساختمان­ها و با بالکن­های روبه شمال گیاهان آپارتمانی رشد و نمو می­نمایند. در محل­های باز که شدت نور بسیار پایین است گیاهانی چون وینگا کشت می­شود.

ب) رطوبت: میزان رطوبت نسبی و مخصوصاً شرایط اقلیمی در چگونگی رشد وانتخاب گیاهان بسیار مؤثرند. بعنوان مثال در مناطق غیر شهری مانند روستاها ودر کناب رودخانه ها، دریاچه ها و...گیاهان رطوبت­پسند مثل شمعدانی کاشته می­شوند. مناطق شهری که تراکم ساخت و ساز و وجود بتن وآسفات وسطوح عایق رطوبت درخشکی هوا و میزان تابش خورشید و بالطبع درجه حرارت محیط مؤثراست، می توان از گیاهان خشکی پسند و مقاوم استفاده نمود.

ج) خاک: عبارتست از مخلوطی ازمواد کانی (معدنی ) وآلی که حاوی موجودات زنده بسیاری بوده و منبع اصلی تأمین کننده مواد غذایی و آب جهت گیاهان است.

موجودات زنده خاک شامل باکتری­ها، قارچ­ها، تک سلولی­ها، جلبک­ها،نماتدها ،کرم­ها و حشرات هستند. موجوداتی نظیرکرم بدلیل افزودن مواد غذائی به خاک از ارزش خاصی برخوردار است.

بافت خاک: یکی ازویژگی­های فیزیکی خاک است. اندازه نسبت درصد مواد تشکیل دهنده خاک بوده و بطور محلی خاک­ها از نظر بافتی شامل خاک­های شنی (سبک)، لومی (متوسط) و رسی (سنگین) طبقه­بندی می­شود. خاک­های سبک دارای ظرفیت نگهداری آب کمی بوده و خاک­های سنگین ظرفیتشان بسیار بالاتر است. بافت خاک معمولا غیر قابل تغییر است .

ساختمان خاک: طرز قرار گرفتن ذرات خاک درکنار یکدیگر است و انواع مختلفی شامل گردی،لایه­ای، مکعبی، استوانه­ای، منشوری و ... را دربرمی­گیرد. معمولاً ساختمان خاک در اثر عملیات مکانیکی و ... تغییر می­کند.

فضای بین ذرات: به میزان خلل و فرج بین ذرات خاک گفته می­شود و بطورکلی بستگی به بافت خاک دارد. میزان خلل وفرج درمیزان ظرفیت نگهداری آب بسیار مؤثر بوده و همچنین در تهویه خاک و اکسیژن رسانی به بافت­های گیاهی (ریشه ها ) بی­تأثیر نیست.

د) رنگ: گیاهان و گل­ها زمانی جلوه بیشتری دارند که با رنگ زمینه نوعی تناسب و هماهنگی داشته باشند. این نکته در انتخاب گیاه موثر است. بعنوان مثال برای زمینه­های سفید هیچ­گاه نباید گونه گیاهی که رنگ گل آن روشن است انتخاب کرد.

بنابراین با توجه به خصوصیات فردی سلیقه و شرایط محیطی، بین رنگ­های انتخابی و ترکیبی بایستی نوعی نظم و هماهنگی پدید آید. این هماهنگی زمانه پدیدار می­گردد که هر رنگ در کنار رنگ مکمل خود قرار بگیرد.

بعنوان مثال رنگ زرد یا بنفش آجری یا آبی و قرمز یا سبز هماهنگی جالبی بوجود می­آورند، نمونه عینی آن رنگ گلهای قرمز در کنار و رنگ سبز برگهای یک گیاه است (قرمز در متن سبز ).

بخش3: بررسی درختان و درختچه­ها در طراحی فضای سبز شهری

درختانی که بصورت ردیفی در امتداد خیابان­ها و بلوارها کاشته می­شوند باید خصوصیات لازم را برای بقا در محیط زیست شهری، خصوصاً‌ در فضای خیابان­ها که غالباً محدود است را داشته باشند. درخت خیابانی دورنمایی مستقیم و منظم دارد و انشعابات آن بسیار متوازن است. در این رابطه باید انواعی از درختان انتخاب شوند که چوبشان شکننده نبوده و ریشه های آن­ها ضرری برای مصالح پیاده­روها و کانال­ها ایجاد نکند.

کاشت درخت مستلزم حفر گودال­های نسبتاً ژرف و گسترده است و فاصله هر گونه گیاهی که ارتفاع آن از 2 متر بیشتر باشد بایستی 2 متر و گیاهانی که ارتفاع آنها کمتر از 2 متر باشد تا 5/0 متر از ساختمان­های اطراف فاصله داشته باشند. در شهر برای جلوگیری از هر گونه وقفه در تردد حداقل مطلوب میان مسیر تردد و درخت باید 5/1 متر در نظر گرفته شود.

ایران سرزمین پهناور با مساحت 1648195 کیلومتر مربع و با داشتن 12 اقلیم از 14 گونه اقلیم شناخته شده در جهان، با تفاوت درجه حرارت هوا که بین 25 تا 40 درجه سانتی گراد است و به­طور­کلی به دلیل تنوع آب و هوایی و داشتن انرژی لازم (طول روز بلند، روشنایی و شدت نور بالا در زمستان) توان تولید گل­های زینتی و شاخه بریده به اندازه تمام تولید و صادرات اروپا را دارد. ایران از لحاظ شرایط مساعد جهت تولید گل و گیاه جزو 15 کشور اول جهان است . موطن بسیاری از گل و گیاهان زینتی که در دنیا در زمینه تولید و پرورش آن تلاش شده از جمله گل­های پیازی، پامچال، میخک، گلایل، لاله، ایران می­باشد. برخی گیاهان نام پرس یا ایران را هنوز به همراه می­کشند نظیر گل cyclamen persicum دشت­های نرگس در بهبهان، دشت­های لاله واژگون در شمال غرب شهر فارسان و نیز در تپه سفید خان اراک و شهرکرد و دشت سوسن چلچراغ در ارتفاعات البرز در روستای ییلاقی داماش شهرستان رودبار در استان گیلان (این روستا به خاطر این گل یکی از مناطق گردشگری و توریستی در ایران می­باشد) گواهی این ادعاست.

-       نقش درختان در منظر شهری

منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه‌ی ساختمان‌ها، خیابان‌ها و عناصر موجود در آنها و فضاهایی است که محیط شهری را می‌سازد، (کالن،1377،گزیده) از جمله می‌توان به فضاهای طبیعی موجود در شهرها اشاره کرد که نقش بسزایی در خلق منظر شهری متفاوت دارند.در میان عناصر طبیعی تاثیر‌گذار در منظر شهری، درختان به خاطر ساختار و بافت ویژه‌ای که دارند اهمیتی دو چندان پیدا می‌کنند.(کارمان،2003،249) درختان نیز همانند بناها دارای ساختارهایی هستند که منجر به ایجاد یک سبک معماری گیاهی می‌گردند. متناسب با تغییر و تحول شهرها در دوره‌های مختلف، معیار‌های انتخاب در‌ختان نیز دستخوش تغییر شده است. (سیمونیک،2006) از سوی دیگر، اصولاً شهرها با یک نسبت بالایی از فضای باز روبرو هستند که هر کدام از آنها وضعیت فیزیکی خاصی را دارند. از جمله‌ی این فضاها، می توان به خیابان‌ها، میادین و فضاهای اطراف پارکینگ‌ها اشاره کرد که ملاک انتخاب درخت و پوشش گیاهی برای هر‌کدام متفاوت است.( همان) در این زمینه معمار منظر شهری وظیفه انتخاب گیاهان مناسب و سازگار با محیط را بر عهده دارد.

اوضاع زیست محیطی در محیط‌های شهری متغیرتر از دیگر محیط‌های انسان ساخت است، سایه ساختمان‌ها، وضعیت نور، باد، دما و خاک از محلی به محل دیگر متفاوت است. (آرنولد،1980،50) در بین عوامل اقلیمی، نور خورشید به دلیل تأثیر مستقیم بر رشد درختان، نقش مهمی در انتخاب محل کاشت درختان دارد. درختان هر جا که رشد کنند باید در فصل رویش حداقل 3 تا 4 ساعت نور مستقیم خورشد داشته باشند، بنابراین جهت خیابان‌ با توجه به ارتفاع ساختمان ‌ها و ساعات تابش نور نقش مهمی در تعیین محل کاشت دارد. حتی درختان باید 10ـ8 فوت از دیوار ساختمانها فاصله داشته باشند تا سایه ‌ساختمانها مانع تابش نور نباشد

فضا در اطراف خانه‌ها، پارک‌های عمومی و زمین‌های مدرسه به سهولت یافت می‌شود، اما دربخش‌های پارکینگ و در امتداد خیابان‌ها فضای کافی در صورتی که در طول طراحی برای آن فضایی در نظر گرفته شده باشد، در اختیار خواهد بود.(استنفورد،2000،4) فضا برای درختان باید در سراسر محیط سنگفرش شده پراکنده شود، چنین فضاهایی باید به حدی بزرگ باشند که وقتی درختان رشد می‌کنند، سایه‌ی خود را روی ماشین‌های پارک شده بیندازند. محیطی که با سنگفرش احاطه شده باید فضایی میدان مانند به طول 6 پا در کنار خود داشته باشد.(آرنولد،1980،54)

کاشت درختان نابالغ یکی از موثرترین و اقتصادی‌ترین راه‌های تلطیف محیط شهری است، جایگزینی درختان جدید به جای قدیمی، کاشت گیاهان روی پشت بام، دیوارها، پیاده‌روها، باعث ارتقاء محیط زیست شهری و تلطیف محیط می‌شود.

 درختان برای ایجاد تغییر در هویت بصری شهر باید به اندازه کافی بزرگ و تعدادشان زیاد باشد تا قادر به ایجاد جلوه‌ی خاصی در سیمای شهر شون باشند . بهترین مقیاس برای تاثیر بصری درختان حجم شاخه و برگ آنهاست. کاشت درختان نزدیک جداول شکل بهم پیوسته‌ای از شاخه‌ها را ایجاد می‌کند که همچون پرده ای سبز و عمودی باعث تقویت فضای پیاده می‌شود. از این رو استفاده از درختان کوتاه برای فضای خیابان مناسب به نظر نمی‌رسد چون فضای خیابان را قطعه قطعه کرده و نیازهای توازن برای فضای شهری را رفع نمی‌کند. اگر درختان خیلی دور از هم قرار گیرند، هردرخت یک ساختار متراکم‌تر با شاخه‌های نزدیک به زمین ایجاد می‌کند که این فاصله تضاد نور و سایه را ایجاد کرده و باعث تأکید بر روی درخت منفرد می‌شود(آرنولد،1980،53(

بنابراین درختان در شهرهای امروزی وایجاد منظر مناسب شهری نقش بسزایی دارند، حتی اگر فاقد ارزش کاربردی باشند. در حقیقت درختان یک فرصت برای خلق ترکیبات بدیع شهری با ترکیب هنر، مجسمه‌سازی و معماری در توازن و وحدت بصری شهری به دست می‌دهند.در شهرهای سیمان زده امروزی که نگاه آدمی در پس دیوارهای بلند محصور مانده است،درختان نقش حائل میان انسان و محیط انسانی ساخت را ایفا می کنند و مفاهیمی چون تاکید ، تکرار و تضاد و ... را بدون استفاده از ساختارهای مصنوعی و با تاکید بر ویژگی های طبیعیشان در محیط های شهری القا کرده و در نهایت به وحدت بصری شهری امروزی یاری می رسانند.

-       مجموعه اثرات درختان و درختچه­ها (فضای سبز) در زندگی شهری انسان­ها

اهمیت دادن به نقش فضای سبز در زندگی انسان­ها و ایجاد علاقه بیشتر به درخت و گل و چمن ضرورتی است که مانع بروز نابودی شهرها بر اثر آلودگی هوا و محیط زیست انسانی می­گردد، بدین منظور به شناخت نقش­های فضای سبز می­پردازیم. لازم به ذکر است مهمترین نقش فضای سبز و درختان بالا بردن سطح آسایش شهروندان از راه تغییر در میکروکلیما است فضای سبز شبه جنگلی از این نظر دارای ثمربخشی بیشتری است حداکثر، حداقل دما در داخل توده جنگلی نسبت به فضای باز مجاز و متعادل تر است. کاهش دما و خنک شدن شهرها به خودی خود سطح آسایش مردم را بالا می برد.

مجموعه اثرات فضای سبز را می‌توان به طور خلاصه به قرار زیر مجموعه بندی کرد.

1- جذب پرتوهای خورشید: دو بخش از پرتوهای خورشید به بدن انسان و جانوران دیگر تاثیرات زیادی دارند. بخش اول پرتوهای مادون قرمز با طول موج بلند اثر گرمازائی داشته و موجب سوزان بودن می­گردد. در عین حال به میزان زیادی توسط شاخ و برگ گیاهان و بطور کل فضای سبز جذب می کردند. بخش دوم پرتوهای ماوراء بنفش است که به میزان کمتری جذب می­شوند. احساس آرامشی را که انسان درسایه و بویژه سایه یک درخت احساس تا حد زیادی مربوط به جذب این جانداران در برابر آفتاب سوزان به خوبی روشن می شود.فضای سبز در شهرها ضمن کنترل تشعشعات خورشید از بازتاب نورهای مزاحم و خیره کننده می توانند جلوگیری کنند.

2- آلودگی هوا: فضای سبز به ویژه در شکل چیره درختی می­توانند در کاهش آلودگیهای شیمیایی هوا بسیار مؤثر باشند. برای بهره­وری از این کارکرد درختان باید ضمن استفاده از گونه های غیر حساس و مقاوم، در صورت صدمه دیدن، ترمیم و احیاء آنها همیشه مدنظر است.

اسامی گونه های مقاوم و خوب درختان در برابر آلودگی هوا عبارتند از :

درخت عرعر با نام علمی                       Ailan thus allissina  

درخت ابریشم شب   با نام علمی          Albizzia a yulibrissin  

 درخت داغداغان با نام علمی                         Celis avstrulis

درخت ژینگو با نام علمی                                        Cingo  

درخت مگنولیای سفید با نام علمی       Magnolia grandifrova

درخت توت با نام علمی                                   Morus  alba

3- جذب گرد و غبار هوا : درختان به سبب پراکندگی شاخ و برگ خود بر تمام سطوح، همچون یک گردگیر بزرگ عمل می­کنند. طی بررسی­های بعمل آمده یک هکتار فضای سبز که حدوداً 200 اصله درخت درآن کاشته شده باشد تا 68 تن گرد و غبار هوا را در هر بارندگی در خود جذب نموده است، که این در حالیست که جذب این حجم از آلودگی­های محیط هزینه بسیار بالایی را شامل می­شود درصورتی­که درختان و بطورکلی فضای سبز وجود نداشته باشد.

4- تولید: اکسیژن هوا نقش اساسی را در فرایند تنفسی و سوخت و ساز در انسان­ها بعهده دارد. درمحیط­های شهری که کمبود اکسیژن بسیار مشهود است مقدار زیادی ازآنان درطبیعت ازطریق فضای سبز تولید می­گردد. کمبود اکسیژن عمدتاً ازطریق تنفس انسان­ها ، کارکرد موتورهای احتراقی اتومبیل­ها و صنعت و ... ایجاد می­گردد. بر اساس مطالعات بعمل آمده تنها  را چمنی کوتاه نشده (با ارتفاع بالایی  ) می تواند به اندازه نیاز یک انسان در یک سال اکسیژن تولید کند. عمده این اکسیژن از طریق فرآیند فتوسنتز تولید می­گردد.

5- تولید نیتوسنید: نیتوسنید دوایی است که از بسیاری گیاهان ترشح می­شود و برای بسیاری از باکتری­ها و قارچ­های تک­سلولی و برخی حشرات ریز اثر کشندگی دارد. در عین­حال این مواد بر روی انسان اثر فرح بخشی دارد. دلیل این امر را دانشمندان چنین اعلام نموده­اند که مغز انسان دارای دو نیمکره است، نیمکره راست در تنظیم احساسات غریزی و طبیعی انسان مانند احساس حجت، خواب و ... نقش دارد. در حالی­که که نیمکره چپ کار به تنظم کشیدن کارهای مکانیکی انسان، نیز تنظیم دقت و سر وقت حاضر شدن و .. را بعهده دارد. انسان­های شهرنشین به دلیل درگیری درکارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب کار بیشتری از نیمکره چپ خود می­کشند که این امر موجب اختلال بین دو نیمکره مغز درنتیجه عملکرد طبیعی مغز انسان می­گردد. گیاهان از طریق رهاسازی نیتوسنید می ­وانند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرامش بخشی را به انسان ارزانی دارند. از جمله درختان که نیتوسنید زیادی تولید می­کنند می­توان به گردو، کاج، فندق، بلوط، سرو کوهی، اکالپیتوس، بید، افرا، زبان­گنجشک و داغداغان اشاره نمود.

جهت کاهش بار آلودگی صوتی و جلوگیری از انتشار آن به کمک فضای سبز، باید در انتخاب گونه­های مناسب نهایت دقت را بعمل آورد. در انتخاب گونه­های گیاهی نکات ذیل باید مد نظر قرار گیرند:

الف- استفاده از گونه­های درختانی که برگ پهن و ضخیم دارند، همچنین تنومند هستند.

ب- برگها تا حد امکان عمود بر جهت انتشار صوت قرار گیرند.

ج- برگها بعد از خشک شدن روی شاخه بمانند.

د- حتی المقدور از بین همیشه سبزها استفاده شود.

نمونه بارز این گیاهان بلوط سیاه، خرزه، عشقه، ماگنولیا و ... می­باشند.

6- تعدیل آب و هوا: درفضای سبز، گیاهان موجود در آن از طریق سه مکانیزم تبخیر و تعریق باعث کاهش دما و افزایش میزان رطوبت نسبی میکروکلیما می­شوند.

بطوریکه دمای یک هکتار فضای سبز در مرداد ماه تا 5/4 درجه کمتر از فضای مجاور بدون درخت بوده و در عین حال رطوبت نسبی درون آن تا 11 درصد از محیط اندازه­گیری شده است.

بطورکلی فضاهای سبز از طریق تعدیل آب هوای میکروکلیمای خود نتیجتاً باعث تعدیل آب و هوای محیط شهری می­گردند.

7- کنترل باد: فضای سبز ویژه درختان، در صورت کاشت مناسب و هدفمند (ترکیب گونه ای و‌‌ آرایش مناسب) می توانند در هدایت باد (در تابستان جهت خنک کردن) در بخشهای مورد نظر و تغییر جهت آن در سمت دلخواه بسیار مؤثر باشند.

8- کاهش آلودگی­های صوتی: گرچه امواج صوتی می­توانند کاهش رشد گیاهان را به همراه داشته باشند،در عین حال درختان و درختچه­ها می­توانند در کاهش آلودگی­های صوتی مؤثر باشند. به هرحال کیفیت کاهش صدا توسط درختان و درختچه های مختلف بر حسب اندازه برگ، تراکم شاخ و برگ، نوع و بلندی درخت تفاوت دارد. این جذب بخاطر لایه سلولزی و فضاهای بین سلولی سلول­های گیاهی است که این خصوصیت در سایه جانداران و سازه معماری شهرها موجود نمی­باشد.

درواقع فضای سبز به ویژه درختان در کاهش آلودگی صدا بسیار مؤثر­ند و می­توانند در صورت برخورداری از گونه­های مناسب و کاشت آن­ها تا 4 دسی بل صدا را کاهش دهند. این نقش درختان در شهرهای بزرگ و بزرگراه­ها دارای اهمیت زیادی است.

تولید اکسیژن و جذب دی اکسید کربن درختان، با این دو کارکرد خود نقش مؤثری در بهبود شرایط زیست محیطی ایفا می‌کند. اگرچه در مقیاس کلان از نظر ایجاد توازن اکسیژنی نقش درختان و فضای سبز نمی­تواند قابل ملاحظه باشد ولی در مقیاس خرد شهری قابل چشم­پوشی نیست. هر درخت راش با دیر زیستی متوسط به اندازه سه برابر حجم دو اتاق یک نفره می­تواند دی اکسید کربن از هوا پاکسازی کند و در حالی که 40-30 متر مربع از درختان می‌توانند اکسیژن مورد نیاز یک نفر را تأمین کنند.

9-کنترل ترافیک: آریش فضای سبز در محورهای درون شهری عامل مؤثری در کنترل ترافیک به شمار می روند کاشت اصولی درختان در مکانهای مناسب به عنوان نشانه های آشنا در هدایت رفت و آمدها بسیار مؤثر است.

10-زیبایی آفرینی: زینت شهرها و مطلوبیت آنها برای زیست، مدیون زیبایی آفرینی فضای سبز در اشکال متنوع خود است. فضای سبز حقارت شهرها را به عنوان پدیده انسان ساخت در برابر سیستمهای طبیعی تاحدی متعادل می کنند.

11- جذب فون: فضای سبز، طبیعت بی جان شهرها را به سوی سیستمهای طبیعی سوق داده و سبب جذب فون ویژه ای می شوند که فضای بی روح آنها را قابل تحمل تر می کند.

12- تفرجگاه: فضای سبز در شکل گیری هر گونه سیستم تفرجگاهی مؤثر بوه و عامل مؤثری در گذران فراغت مردم به شمار می رود. ایجاد سایه، چشم انداز، تلطیف هوا و هوای پاک جدا از زیبایی از جمله عواملی می باشند که در شکل گیری تفرجگاهها حضور فضای سبز را غیر قابل اجتناب می کنند.

13- تأثیر روانی: فضای سبز و بویژه رنگ سبز یا تغییرلات فصلی آن دارای اثرات روانی بسیار مؤثری است. ارجار ولریخ در تحقیقی که در زمینه اثرات روانی درختان و فضای سبز می تواند دوره بستری بیماران را کوتاه کند. چنین تأثیر روانی البته کاربرد اقتصادی نیز در بردارد. طبق گزارش ولریخ وجود فضای سبز و درختان دوره نقاهت بیماران را 8 درصد کاهش می دهد. با دادن چشم اندازی از درختان به بیماران به آسانی می توان سالانه صدها میلیون دلار از هزینه بهداشت عمومی را کاهش داد.

14- ذخیره انرژی: کاشت صحیح درختان می تواند بر روی مصرف انرژی در ساختمانها تأثیر قابل ملاحظه ای داشته باشد. هزینه گرم کردن یا خنک کردن ساختمانها در صورت کاربرد درخت کاهش می یابد درختان باعث جذب 9 درصد انرژی خورشیدی در تابستان شده و گرمای داخلی ساختمانها را می توانند کاهش دهند. آمریکاییها با کاشت درختان در نقاط خاص و استراتژیک در اطراف منازل و ساختمانهای مسکونی سالانه دو میلیون دلار صرفه جویی می کنند، و اگر درختان در نقاط مناسبی کاشته شوند که سایه انداز آنها نقاط معینی از ساختمانها را بپوشاند این سود دوبرابر خواهد شد. در اماکن مسکونی که در مناطق بادگیر قرار دارند، کاشت درختان بصورت بادشکن می توان هزینه گرم کردن ساختمانها را برحسب درجه بادگیری و تراکم بادشکن 4 تا 22 درصد کاهش دهد. علاوه بر این، اثر تعدیلی درختان و فضای سبز روی دمای شهرها سبب می شود که مصرف انرژی لازم برای تبرید و انتشار گازهای گل خانه ای متصاعد شده از واحدهای مولد انرژی کاهش یابد. کاهش دما در شهرها در اثر تعریق و سایه نه تنها سبب صرفه جویی از انرژی بلکه سبب صرفه جویی در مصرف آب نیز می شود.

15- تاج بری یا برگاب: درختان با جذب برگاب می توانند حرکت و جریان آب را در سطح غیر قابل نفوذ شهر کند کرده و راه افتادن آب در سطح شهر را به تأخیر بیندازند. سوزنی برگان تا 40 درصد و پهن برگان تا 20 درصد توانایی دارند که آب باران را گرفته و دوباره از طریق تبخیر به فضا برگردانند. این اثر درختان اگر در سطح جنگلها به عنوان یک موضوع بحث انیگز به نظر می آید در سطح شهر بطور ملموسی مثبت است.

گیاهان بعنوان بهترین جزء فضای سبز درطراحی­ها بکارگرفته می­شوند. اهمیت گیاهان درحدی است که اگر آن­ها را از مجموعه فضای سبز حذف کنیم عملاً مفهوم فضای سبز از بین خواهد رفت. از این ارتباط به آشنایی با گیاهان و خصوصیات طبیعی آن­ها می­پردازیم.

-       فهرست برخی درختان و درختچه­های مورد استفاده در طراحی فضای سبز شهری:

در اینجا تعدادی از درختان و درختچه­های زنیتی که در فضای سبز کاربرد بیشتری دارند به منظور آشنایی ذکر می­گردند.

الف) درختچه­ها:

ü     اسپیره (گل عروس ) ( نام علمی Spirvaea spp ) گیاهی است از خانواده Rosaceae . گل­ها به رنگ سفید، سرخ ابلق، و در اوائل فروردین چمن کاری بزرگ یا تک بوته در فضاهای کوچک و یا حاشیه وقتی بعنوان چیریا دیواره نیز کاربرد دارند. ازدیاد این گیاه توسط تقسیم بوته و یا جدا کردن پاجوش­ها است. همچنین خشبی ، نیمه خشبی است و بذر نیز در تکثیر این گیاهان نقش عمده­ای دارد.

ü     بداغ ( نام علمی Viburunum spp ) گیاهی است دارای گل­های درشت، کروی و به پتک سفید متمایل به شیری که در اردیبهشت و خرداد ماه ظاهر می­گردد. گل­های آن عقیم بوده و بذری تولید نمی­کند.

درفضاهایی با مساحت زیاد می­توان دو یا چند بوته را در نزدیک یکدیگر بصورت توده ای کشت نمود. در محل­های کوچک نیز کشت تک بوته امکان پذیر است.

ازدیاد این گیاه از طریق بذر، خوابانیدن و قلمه در شهریور ماه می­باشد.

این گیاه دارای زیبایی خاصی بوده و در طراحی فضای سبز باغها ، باغچه­ها جایگاه خاصی دارد.

ü     به ژاپنی: ( نام علمی Chaenomeles yoponica ) این گیاه از خانواده Rosaceae بدن و همانطور که از نام گونه آن بر می­آید بومی مناطق چین و ژاپن می­باشد. گل­های این گیاه به رنگ­های سفید، صورتی، قرمز تند بوده، دوره رشد زایشی قبل از دوره رشد رویشی است (گل­ها در انتهای اسفند ماه و اوائل فروردین ماه قبل از محور برگها ظاهر میشوند).